ريزه‌خواری دانشگاه از سفرۀ جریان‌های ادبی غیر دانشگاهی | یادداشت محمدرضا وحیدزاده

[1]. مطابق تعریف، یک مقاله علمی‌پژوهشی دنبال «جستجوی حقایق و کشف بخشی از معارف» است یا به «بیان اندیشه‌ای در موضوعی علم از طریق مطالعه‌ای نظام‌مند و برای یافتن روابط اجتماعی میان پدیده‌های طبیعی» می‌پردازد. این مقالات باید از اصالت و ابداع برخوردار باشند و مرزهای علم و فناوری را درمی‌نوردند. مخاطبان این نشریات، استادان دانشگاه، دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی و پژوهشگران مؤسسات تحقیقاتی هستند. برخی از مجلات علمی‌پژوهشی ایرانی در مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) نیز نمایه شده‌اند. (به نقل از مگیران)

[2]. در تعریف مقالۀ علمی‌ترویجی آمده است: یک مقالۀ علمی‌ترویجی برای ارتقای سطح اطلاعات خواننده موضوعی علمی را ترویج می‌کند. اصولاً این مقالات جز آشناسازی هدفی ندارند و می‌توانند ترجمه یا تألیف باشند. مخاطب این نشریات، افراد دارای تحصیلات دانشگاهی، دانش‌آموزان دبیرستان، صنعت‌گران، مخترعان و افراد دارای تحصیلات غیر رسمی هستند. (به نقل از «تفاوت نشریات علمی‌پژوهشی و نشریات علمی‌ترویجی». ایران‌کنفرانس، ۱۳ مرداد ۱۳۹۱)

[3]. آئین‌نامۀ دانشگاه آزاد اسلامی، درجۀ پائین‌تری از مجلات را که علمی‌پژوهشی یا علمی‌ترویجی نیستند نیز تحت عنوان علمی‌عمومی به رسمیت می‌شناسد که مطابق تعریف عبارتند از مجلاتی که «هر شمارۀ آن با تاکید بر یک رشتۀ علمی یا یک گروه آموزشی منتشر می‌شود» و از کمیسیون مجلات این دانشگاه دارای مجوز باشند، اما از وزارت علوم درجۀ مصوبی نداشته‌ باشند. (به نقل از «آیین‌نامۀ انتشار، تعیین اعتبار و نظارت بر مجلات علمی دانشگاه آزاد اسلامی». دانشگاه آزاد اسلامی؛ واحد پزشکی تهران)

[4]. ضریب امتیاز انواع مجلات علمی:

[5]. از آن جمله می‌توان به انتقادهای حسن رحیم‌پور ازغدی، عضو شورای انقلاب فرهنگی اشاره کرد: او چندی پیش در انتقاد به وضعیت نامناسب مدرک‌گرایی در دانشگاه‌های کشور، انجام پژوش‌های بی‌اثر و صرفاً ظاهرگرایانه را به ضرر کشور دانست و گفت: حوزه و دانشگاه به دنبال مدرک‌گرایی بوده و به مسائل روز بی‌توجه هستند؛ ما برای حل مشکلات جامعۀ خود و دستیابی به اقتصاد مقاومتی و الگوی تمدن اسلامی به نظریه‌پردازی توسط حوزه و دانشگاه نیازمندیم.» (به نقل از ایسنا، انتقاد رحیم‌پور ازغدی از مسئولان حوزه و دانشگاه؛ کد خبر: 93120804508 جمعه ۸ اسفند ۱۳۹۳ - ۱۲:۴۹)

دکتر سعید زیبا کلام، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران هم در همایش «اندیشه در حصار آکادمی» با اشاره به اینکه در دانشگاه‌های غربی حاصل چندین دوره ارائۀ مطالب در جلسات هم‌اندیشی، یک مقالۀ علمی از سوی یکی از استادان است که در فصلنامه‌های علمی‌پژوهشی چاپ می‌شود گفت: این در حالی است که عصارة فصلنامه‌های ما مقالاتی است که اساتید برای ترفیع ارائه می‌کنند و فصلنامه‌های علمی‌پژوهشی را به فصلنامه‌های گزارش ترفیعی تبدیل کرده‌اند! او در ادامۀ سخنانش گفته بود: استاد راهنما نباید تنها به امضا کردن یک رساله اکتفا کند و باید وضعیت تحصیلات تکمیلی در علوم انسانی و وضعیت دروس و رساله‌های این حوزه به خوبی بررسی شود. (به نقل از نشریۀ معارف؛ تیر و مردادماه 1390 ، شماره 86)

عماد افروغ، رئیس پیشین کمیسیون فرهنگی مجلس نیز طی مصاحبه‌ای با خبرگزاری برنا، با انتقاد از فرهنگ ایجاد شده در مراکز علمی در خصوص روش غلط اعتباربخشی به مقالات علمی‌پژوهشی، طرفداران شاخص آي‌اس‌آي در پيشرفت علوم کشور را افرادي دانسته است که ايران را به حاشيۀ فعاليت علمي غرب مي‌کشانند. او در این گفتگو معتقد بود وابسته شدن به آي‌اس‌آي از بُعد علمي باعث مي‌شود انديشمندان کشور از رسالت فرهنگي و اجتماعي خود محروم شوند. افروغ طی این مصاحبه اشتياق برخي اساتيد و صاحبنظران علمي به آی‌اس‌آی را نگاهي سطحي و شکل‌گرايانه دانسته و افزوده بود در حالي که علم با نوآوري و خلاقيت پيوند خورده، در ايران برخي مسئولان دچار نقض غرض شده و به انقلاب و انديشه‌هاي امام(ره) خيانت مي‌کنند، چرا که از يک سو دم از علم مي‌زنيم و از دگر سو مرجعيت علم را به غرب داده‌ايم. او با تأکید بر اینکه پديدۀ تقلب علمي نتيجه اجتناب‌ناپذير افزايش اشتياق به ارائۀ مقاله به مراکزي چون آی‌اس‌آی است گفته بود گرايش به آی‌اس‌آی تقلب علمي را دامن مي‌زند و توجه انديشمندان داخلي را از نيازهاي علمي واقعي منحرف مي‌کند. ضمن آنکه سطح آی‌اس‌آی سطح قابل قبولي نيست و جنبۀ جامع و تمام‌عيار ندارد؛ چراکه به خود مقاله اهميت داده نمي‌شود، بلکه ارزش شکلي مجله و اعتبار مجله مد نظر قرار مي‌گيرد. (به نقل از تابناک؛ گرايش به ISI بلاي خانمان‌سوز علم کشور؛ کد خبر: ۲۹۰۰۷؛ تاریخ انتشار: ۲۳ آذر ۱۳۸۷ - ۱۵:۳۲)

دکتر جعفر مهراد، سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام هم با اشاره به روند رو به ازدیاد پژوهشگرانی که به منظور بهره‌گیری از امتیازهایی همچون ارتقای اعضای هیئت علمی و شناخته شدن در مجامع علمی، دست به انتشار مقالات خود در مجلات علمي می‌زنند، بر ضرورت بررسي اصالت اين مقالات و دور بودن آنها از شائبة سرقت ادبی تأکيد کرده بود. او ضمن اشاره به اينکه بررسی و داوری مقالات توسط هیئت تحریریه و داوران متخصص حوزه‌های موضوعی انجام می‌شود، افزوده بود به دلیل عدم توانایی انسان در به خاطر سپردن متن تمامی مقالات یک حوزه، نگرانی از درج مقالاتی که اخلاق پژوهشی را رعایت نکرده‌اند از دغدغه های اصلی سردبیران نشریات علمی است. (به نقل از ايسنا؛ اصالت مقالات علمی با استفاده از نرم افزارهای تخصصی بررسی می‌شود؛ کد خبر92020704233؛ تاريخ انتشار: ۷ اردیبهشت ۱۳۹۲ - ۱۰:۳۷)

دکتر سیدحسن حسینی عضو هیئت علمی و استاد دانشگاه تهران یکی دیگر از چهره‌های علمی کشور است که در انتقاد به این وضعیت سخن گفته است. او در گفتگویی با اشاره به پژوهشی که به تازگی و به همراه یکی از دانشجویانش در همین زمینه انجام داده است، گفت: پدیدۀ تقلب علمی، سال‌هاست که در جامعۀ ما گسترش پیدا کرده است. در قالب پایان‌نامه‌نویسی، کارهای پژوهشی، آی‌اس‌آی و...

حسینی همچنین با بررسی دلایل این امر اظهار کرد ما هرچه در سیستم آکادمیک جلو آمده‌ایم، نگاه کمّی به آموزش عالی بر نگاه کیفی غلبه پیدا کرده است. برای مثال در دانشگاه آزاد دادن دو نمره را منوط به انتشار دو مقاله در مجلات علمی کرده‌اند که این خود کمی‌شدن آموزش را نشان می‌دهد. این کمی‌شدن به عضویت در هیئت علمی نیز کشیده شده است؛ دانشجویی که مدرک و تعداد مقاله‌های بیشتری دارد، شانس بیشتری نیز برای عضویت در هیئت علمی دارد. بسیاری از افراد با خرج پول توانسته‌اند مدارک و تولیدات علمی بیشتری به نام خود ثبت کنند و در این سیستم کمی پیشرفت کنند. در کنار این افراد، کسانی نیز بوده‌اند که مطالب علمی‌شان را خودشان تولید کرده‌اند، اما نتوانسته‌اند پیشرفت کنند.

او در ادامه با انتقاد از روند پذیرش افراد در سیستم‌های آکادمیک تصریح کرد: برای ارتقاء از استادیاری به دانشیاری و یا از دانشیاری به استادی، تنها صرف اینکه فرد چه تعداد مقاله و مطلب چاپ کرده باشد، می‌تواند ارتقاء یابد و هیچ آزمونی برای مشخص شدن سطح سواد وجود ندارد؛ از فرد خواسته نمی‌شود تا سخن بگوید یا به صورت کتبی در یک جلسه چیزی بنویسد تا میزان علم او سنجیده شود. این استاد دانشگاه با اشاره به معضل مدرک‌گرایی شدید در جامعه گفت: یکی‌دیگر از دلایل افزایش تقلب علمی در ایران، مدرک‌گرایی است. در هیچ یک از کشورهای توسعه‌یافته چنین ولعی برای دریافت مدرک وجود ندارد. حجم عظیم افرادی که در ایران به سمت مدرک‌گرایی می‌روند، در هیچ‌کجای دنیا دیده نمی‌شود. (به نقل از فرارو؛ ابعاد گستردة «فساد علمی» در ایران؛ کد خبر: ۲۲۴۸۰۰؛ تاريخ انتشار:  ۰۹ اسفند ۱۳۹۳ - ۱۰:۴۲)

[6]. برای آشنایی بیشتر با این آسیب همچنین می‌توانید به دو مقالۀ دلسوزانه و روشنگر «توسعۀ علمی یا تکثیر و ازدیاد مقالات» از استاد رضا داوری اردکانی، منتشرشده در در شمارۀ 35 نامۀ فرهنگستان و نیز «فربهی یا آماس؛ تحلیل ساختار مقالات ناعلمی‌پژوهشی» از استاد سیدحسن اسلامی اردکانی منتشرشده در شمارۀ 74-75 فصلنامۀ روش‌شناسی علوم انسانی، مراجعه کنید.

[7]. آنچه در این یادداشت دربارۀ رشتۀ ادبیات گفته می‌شود، ممکن است قابل تعمیم به سایر رشته‌ها نیز باشد، که البته شنیده‌های اینجانب از اهالی رشته‌های دیگر و مطالبی که به آن‌ها اشاره شد نیز همین را تأیید می‌کند، اما نگارنده به دلیل آشنایی خود با رشتۀ ادبیات صرفاً قصد بررسی همین حیطه را دارد.