سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس گفت: شهر تاریخی «تون» فردوس از جمله شهرهای اوایل دوره اسلامی در سرزمین خراسان بزرگ محسوب می‌شود.

اقدس کرم‌پور در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: شهرستان فردوس دارای بیش از 170 اثر تاریخی شناسایی شده است که از این تعداد، 72 اثر ثبت ملی شده و قنات بلده نیز در فهرست ثبت جهانی یونسکو قرار دارد.وی با اشاره به اینکه نشانه‌های استقرار در سمت جنوب تپه خنچه شهر فردوس حکایت از سابقه‌ای چهار هزار ساله یعنی، دوران مفرغ دارد، افزود: از محوطه‌ سرتخت باغستان نیز به عنوان سایتی نوسنگی می‌توان نام برد بنابراین به طور کلی آثار شهرستان فردوس در دو بخش آثار شهر تون و آثار بخش مرکزی قابل تفکیک است.

شهر تاریخی تون 
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس تصریح کرد: شهر تاریخی تون از جمله شهرهای اوایل دوره اسلامی در سرزمین خراسان بزرگ محسوب می‌شده که از بافت شهری برخوردار و دارای کهندژ، شارستان و حصار و بارو بوده به طوریکه با وسعت 70 هکتاری خود بیش از 30 اثر تاریخی برجسته را در خود جای داده است.
وی عنوان کرد: این شهر همانند همه شهرهای دوران اسلامی و برگرفته از معماری مناطق کویری و با مصالح خشت و گل و کاهگل بنا شده به طوریکه هسته اصلی شهر را ارگ قدیمی (کهندژ) فراگرفته و محلات و بناها در اطراف آن ایجاد شده‌ است
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس بیان کرد: شهر تون دارای پنج محله به نام‌های میدان، سادات، طالار، عنبری و سردشت بوده که هر محله به صورت جداگانه دارای آب انبارها، حمام‌ها و مساجد مختص به خود بوده است .
کرم‌پور اضافه کرد: پیرامون شهر را برج و بارویی بوده که تنها با 5 دروازه امکان رفت و آمد به شهر میسر می‌شده و بیرون از شهر باغات و مزارع قرار داشته‌ است
وی یادآور شد: عناصر معماری که شهر تون را تشکیل می‌دهند شامل مساجد و بقاع متبرکه ، مدارس علمیه ، راسته بازار و کاروانسراها، حمام‌ها، آب انبارها، برج و بارو، خانه‌های قدیمی، معابر و کوچه‌ها و قبرستان‌ها است که هر کدام دارای ویژگی‌ها و شاخص‌های معماری خاص خود است .
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس ادامه داد: از شاخص‌ترین آثار شهر تون نیز  می توان به مسجد کوشک، مسجد جامع، مدارس علمیه و راسته بازار و خانه‌های قدیمی اشاره کرد.
کرم‌پور تصریح کرد: مسجد کوشک با داشتن کتیبه‌ای به سال 554 ه.ق ساخت بنا را تا دوره سلجوقی به عقب می‌برد، از سویی مسجد دارای طاق‌هایی است که به تقلید از سبک ساسانی و با ستون‌های قطور و متناسب با طاق‌ها است که دوره ساخت بنا را به سده‌های نخست اسلام می‌رساند .
وی تأکید کرد: فرم و اندام‌واره‌های مسجد هم پایه مساجدی چون تاریخانه دامغان است که لایه‌های متعدد گچ بر دیواره‌ها نیز نشان از تحولات فراوان دارد که بر شالوده بنای مسجد کوشک گذشته شده که این مسجد در کنار دروازه قاین شهر تون بنا شده است .
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس اضافه کرد: همچنین مسجد جامع فردوس در مرکز شهر تون واقع است  و امروزه در قسمت جنوب شرقی بافت شهر فردوس جای دارد .
کرم‌پور عنوان کرد: مسجد جامع تون از مساجد دو ایوانی است که زلزله‌ای در اوایل قرن ششم هجری بنای اصلی آن را ویران می‌کند و آنچه از مسجد بر جای مانده ایوان قبله و شبستان‌های تابستانی و زمستانی در اضلاع شمالی و جنوبی است .
وی تصریح کرد: ضلع ایوان قبله، اصیل‌ترین ضلع به لحاظ سابقه تاریخی است که با مقایسه آجرنما و نوع اجرای طاق و تویزه ایوان آن با ایوان و نقشه مسجد جامع زوزن، به دوره خوارزمشاهیان نسبت داده می‌شود .
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس اظهار کرد: مسجد جامع فردوس یک مسجد دو ایوانی سبک خراسانی بوده و بنای آن مربوط به قرون پنجم و ششم هجری قمری است .
کرم‌پور بیان کرد: امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم (ع) دوتن از نوادگان امام موسی کاظم (ع) هستند که در محله سادات شهر فردوس آرمیده‌اندد، بنای آرامگاه به دوران تیموری تعلق دارد و با وجود گذر زمان و بروز زلزله‌های متعدد هنوز استوار و شکوه خود را حفظ کرده است .
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس ادامه داد: تزئینات نقاشی که به تازگی نمایان شده و گنبد کاشی‌کاری شده آن با سابقه رفیع خود تعلق این بنا را به دوره تیموری تأیید می‌کند و رواق‌های گرداگرد حیاط این امامزاده همواره استراحتگاه زائران بوده است .
کرم‌پور اضافه کرد: مدارس علمیه شهر تون در گذشته یکی از بزرگترین مراکز علمی منطقه جنوب خراسان بوده که علمایی بزرگی از این دیار برخاسته‌اند که از جمله این مدارس می‌توان به مدرسه علیا، مدرسه حبیبیه و مدرسه شیخ اشاره کرد.
وی یادآور شد: مدرسه علیا که نام واقف آن میرعلی بیک است، در اواخر دوره صفویه تعمیر شده و تا پیش از زلزله مورد استفاده طلاب بوده که معماری این مدرسه در نوع خود کم نظیر است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس اظهارکرد: پشت ایوان ورودی، هشتی واقع شده که در ضلع شرقی هشتی مدرس (محل تدریس) به شکل هشت ضلعی و پوشش گنبدی و در ضلع غربی آن، مسجد (نمازخانه) با تزئینات زیبای مقرنس قرار دارد .کرم‌پور افزود: ورودی حیاط مدرسه در اضلاع شمال شرقی و شمال غربی هشتی است و در مرکز حیاط، گودال باغچه‌ای هشت ضلعی قرار دارد و مدرسه دارای چهار ایوان بوده و در سه ضلع آن حجره‌های طلاب ساخته شده‌ است.
وی بیان کرد: مدرسه حبیبیه در اوایل دوره صفویه (911 هجری قمری) ساخته می‌شود که در محله میدان واقع شده است و بانیان ساخت آن میرزا حبیب الله امانی و علاء الدین تونی بودند. برای این مدرسه املاک و آسیاب‌هایی وقف شده بود که از درآمد آنها مدرسه اداره می‌شود 
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس تأکید کرد: این مدرسه دارای فضای جلوخان، هشتی، راهرو، حیاط و فضای مدرس، مسجد و حجره‌های طلاب است البته نکته حائز اهمیت در معماری این مدرسه این است که در تمام فصول سال هر وقت تمام صحن مدرسه را آفتاب فرا گرفت آن زمان، ظهر شرعی است.
وی یادآور شد: حمام‌ها نیز از شاخص‌های معماری شهر تون است که هر محله برای خود حمامی برای ساکنان داشته که عموما در کنار مساجد قرار داشته که از جمله حمام‌های شهر تون می‌توان به حمام سردشت، خیروز، جهانیار، زال و کوشک اشاره کرد
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس گفت: حمام سردشت را بر اساس شواهد معماری دوره تاریخی آن متعلق به دوران صفویه می‌دانند که به علت قرارگیری در محله‌ای به همین نام، معروف شده است.
کرم‌پور اضافه کرد: این حمام یکی از اماکن زیبا و در نوع خود جالب و دیدنی است، اصول ساخت و عناصر تشکیل دهنده حمام‌ها یکی است و حمام سردشت نیز از این قاعده مستثنی نیست.
وی با بیان اینکه حمام شامل سردرورودی، دهلیز، بینه، سربینه، میان‌در، گرمخانه، خزینه، تون(گلخن) و هیزم‌دان (خارخانه) است، تصریح کرد: در برخورد اول با این بنا، پهنه وسیعی از گنبدهای در خاک خزیده با نورگیرهای دایره‌ای شکل‌شان خود نمایی می‌کند ، حمام دارای دو ورودی است که یکی از آنها در جبهه شمال‌غرب و دیگری در جنوب‌غرب قرار دارد، از آنجا که سیه باد از بادهای دائمی این منطقه است و در اکثر اوقات موجب سرما می‌شود، ورودی اولیه که در شمال‌غرب قرارداشته در اواخر دوره پهلوی مسدود و به جبهه جنوب غرب منتقل شده است .
وی با اشاره به قدمت و نوع ساخت حمام جهانیار یادآور شد: بنا به شواهد معماری موجود می‌توان دوره تاریخی آن را به صفویه نسبت داد که این حمام نیز به علت همجواری با مسجدی به همین نام معروف شده است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس ادامه داد: مسجد جهانیار در زلزله سال 1347 بطور کامل تخریب شد اما حمام به علت قرارگیری در زیرزمین بیشتر سالم مانده است.
کرم‌پور اضافه کرد: در حال حاضر شهر در جهت شمال گسترش یافته و حمام جهانیار به صورت بنایی متروکه درآمده است. بنا فاقد تزئینات خاص بوده فقط نوع طاق‌ها و نورگیرها و پوششها به همراه آجرکاری به صورت خفته راسته در دیوارهای پایینی سربینه می‌تواند از موارد تزئینی بنا به شمار آیند .

خانه های تاریخی شهر تو
وی ادامه داد: شهر تاریخی تون دارای پنج محله به نام های تالار، سادات، میدان، عنبری و سردشت بوده است که متأسفانه بخش‌های زیادی از این محله‌ها در زلزله شهریورماه سال 1347 تخریب شد.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فردوس اظهارکرد: محله سردشت نمادی از معماری شهری، شهر تاریخی تون در فاصله بین قرن دهم تا سیزدهم است.
کرم پور یادآور شد: از جمله بناهای شاخص به جای مانده در محله سردشت می‌توان به حمام سردشت، آب انبار سردشت و منازل تاریخی یاحقی، افراشته، صدرالسادات، کباری، بدیعی، مجد الاشراف،رسایی،یاحقی طبسی و معزی اشاره کرد.
وی خاطر نشان کرد: وجود هشتی، حیاط مرکزی، اتاق‌های متعدد، مطبخ خانه و هیزم دان، بادگیر و حوضچه آب از شاخص های اصلی خانه های تاریخی فردوس است.