همه‎ی ترس‎های بهومیل هرابال

شهرستان ادب: بهومیل هرابال، نویسنده‌ی کتاب «تنهایی پرهیاهو»، در اواخر سال 1989 که رژیم کمونیستی چک‌اسلواکی رو به افول بود، دست به نکارش کتاب «همه‌ی ترس‌هایم¹» زد. این کتاب در قالب مجموعه‌ای از نامه‌ها است به شخصی به نام «دبنکا» و در پی گزارش واقعیاتی است که در دوران زندگی‌اش در این حکومت گذرانده‌است. در این مقاله با نگاهی به ارتباط میان تاریخ، زبان و روایت، به بررسی این کتاب می‌پردازیم.

تعریف‌ها و روابط

اگر بخواهیم ارتباط میان این سه مقوله را مشخص نماییم، ابتدا نیازمند آن‌ هستیم که تعریفی کوتاه از هرکدام ارائه دهیم: تاریخ، مجموعه‌ای از رخدادهای واقعی و عینی است که در طول زمان، در یک مکان مشخص روی داده‌است. زبان، نظامی نمادین است که افراد یک جامعه برای برقراری ارتباط با یکدیگر از آن بهره می‌جویند و روایت، در مطالعات زبان‌شناسی و نظریه‌ی نقادانه به ترکیب حداقل دو رویداد در شکل دو گزاره گفته‌می‌شود؛ روایت در واقع، به معنای چگونگی به کارگیری نظام ارتباطی زبان است. از این منظر، توجه به دو نکته، دارای اهمیت است: نخست اینکه تاریخ، به واسطه‌ی ارتباطی که با زبان و روایت پیدا می‌کند می‌تواند به مخاطبان آن‌چه که رخ‌داده است را تشریح کند و دوم اینکه تاریخ، زمانی که برای تشریح وقایع از زبان و روایت کمک می‌گیرد، تنها به شکل متن نیست؛ بلکه به صورت «فرامتن» درمی‌آید؛ بدین معنی که عقاید، تعصبات و پیش‌داوری‌های تاریخ‌نگار نیز در آن دخیل است. از این حیث می‌توان گفت که متن تاریخی، «نمایش تاریخ» نیست؛ بلکه بازنمایی آن است.

توجه به بازنمایی در درون نوشته‌های تاریخی ما را به نکته‌ی دیگری رهنمون می‌کند و آن رابطه‌ی میان مبانی قدرت و سایر بخش‌های جامعه از جمله فرهنگ است. «از نگاه فوکو²، تاریخ، محصول روابط پیچیده‌ی درون گفتمان‌های متفاوت است. فوکو بر این اعتقاد است که در هر دوره‌ی تاریخی ما با یک «معرفت» (episteme) روبه‌روییم؛ بدین معنی که در هر دوره‌ی تاریخی از طریق زبان و تفکر فهم خود را از از طبیعت، واقعیت، دانش شکل می‌دهد و معیارهای خود را در قضاوت رفتارها، حقایق، ارزش‌ها و اعمال، اِعمال می‌کند. در دوره‌ای از تاریخ، رفتارهای عادی، منطقی و عاقلانه فرض می‌شود و در دوره‌ای دیگر همین رفتارها عین دیوانگی است. (تاریخ، زبان و روایت، نجومیان، امیرعلی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد 1391، شماره 171، ص 14)

علاوه بر این، هیچ گفتمانی را بدون توجه به گفتمان‌های دیگر نمی‌توان مورد بررسی قرار داد. تاریخ و ادبیات، دو گفتمان مرتبط با یکدیگر هستند که «فرهنگ در حال شکل‌گیری» را می‌سازند و با توجه به اینکه عمده‌ی همت بهومیل هرابال، بر این بوده‌است که شرحی ادبی از وقایع بدهد و از زبان یک ادیب در کتاب خود می‌نویسد، اهمیت این ارتباط دوچندان می‌شود.

همه‌ی ترس‌هایم

با توجه به مقدمه‌ی گفته‌شده، می‌توان همه‌ی ترس‌هایم را شکلی از بازنمایی از تاریخ دانست که بهومیل هرابال هم تلاشی در جهت پنهان نگاه‌داشتن دخالت دیدگاه خود در تاریخ را نداشته‌است. در این زمینه، آنچه که دانستن آن خالی از لطف نیست، این است که باید دانست چه نظام معرفتی‌ای در پس نوشته‌های هرابال در خلال سال‌های پایانی یک حکومت کمونیستی مشغول به نوشتن بوده‌است، در وی وجود داشته‌است. نکته‌ی مهم اینجاست که ما باید به سیطره‌ای که یک نظام کمونیستی در پی ایجاد آن در میان مردم تحت حکومت خود است، توجه داشته‌باشیم. باید بدانیم که نظام معرفتی و نقطه‌نظری هرابال در این کتاب نیز موازی با سیاست‌های دولت وقت است یا خیر. در این خصوص چندین مورد لازم است که از نظر گذرانده شود:

1-   هرابال چندین بار در کتاب خود به این مورد اشاره داشته‌است که از «ترس» از افراد نظام، مجبور به این شده‌است که با آن‌ها صحبت کند، جلوی چاپ غیرقانونی کتاب خود را بگیرد و اطلاعات خصوصی خود را در اختیار آن‌ها قرار دهد؛ در مقابل این نوع رفتار در برابر افراد وابسته به حکومت کمونیستی، مردم عادی‌ای که در جریان این رفتار وی قرار می‌گیرند، او را دعوت به عدم توجه به رفتارهای آن‌ها می‌کند ولی ترس وی مانع از این کار می‌شود. در اینجا می‌توان شکل «واقعی» رفتار در برابر افراد وابسته به نظام و شکل «آرمانی» رفتار را دید. قدرت در زمانه‌ی زندگی هرابال همه‌ی عناصر زندگی اجتماعی را به کار می‌گیرد تا موجبات ترس مردم از افراد وابسته به نظام را فراهم کند؛ در حالی که این افراد، شخصیت‌هایی کاملا شبیه به مردم عادی هستند و بنابراین جایی برای ترس از آن‌ها وجود ندارد؛ اما قدرت فرد را مجبور می‌کند برای حفظ موقعیت خودش به این رفتار تن دهد. در مقابل، جریانی که در مخالفت با نظام قرار دارد و در تلاش برای براندازی نظام را دارد، سعی در این دارد که این نوع رفتار و ترس از افراد نظام را براندازد؛ این در حالی است که چون ابزارهای قدرت را در اختیار ندارد، عمدتا مغلوب می‌شود و همین ترس اجازه نمی‌دهد تا افراد و چهره‌هایی که به شکل‌گیری قدرت در آن‌ها کمک می‌کنند به آن‌ها نپیوندند.

2-   یکی از مشخصه‌های اصلی بروز مخالفت و مقدمه‌چینی برای انقلاب در یک کشور، ایجاد دو معرفت غالب است که با یکدیگر مبارزه می‌کنند و هرابال این دو معرفت مجزا و در تخاصم با یکدیگر را به خوبی نشان داده‌است. معرفتی که از مردم و برای آن‌هاست و معرفتی که حکومت موجد و حافظ آن است؛ معرفتی که مردم را به نترسیدن از ابزارهای ارعاب و خشونت علیه مردم دعوت می‌کند و معرفتی که موجبات ترس مردم از حکومت را فراهم و گاهی هم تشدید می‌نماید.

3-   بروز عینی دو معرفت متخاصم نیز دارای اهمیت است؛ به این معنی که باید ببینیم دولت برای ترساندن مردم از چه شیوه و ابزاری استفاده می‌کند و جریان مقابل آن که متعلق به مردم معترض است، چه ابزارهایی را به کار می‌گیرد تا مردم را مجاب کند که دلیلی برای ترسیدن از حکومت وجود ندارد. معرفت نخست، بیش‌تر ابزارها، ابزارهای خشونت‌آمیزی است که مردم را بترساند، ابزارهایی چون گاز اشک‌آور، تانک، اسلحه و سایر وسایل نظامی‌ای که از آن برای ترس مردم هنگام تظاهرات استفاده می‌شود. ابزارهای روانی‌ به کارگرفته‌شده هم شکل ارعاب و تهدید، ممانعت از خروج از کشور و تهدید علیه جان و مال به خود می‌گیرد. در مقابل، جریان مردمی، تنها ابزاری که در اختیار دارد، ابزارهای روانی است که در مواقعی که فردی همراه آن‌ها است، شکل همدلی به خود می‌گیرد و در شرایطی مانند شرایط هرابال که به دلیل ترس از نیروهای نظامی با آن‌ها همراهی می‌کند، طرد وی است.

در پایان، اشاره به این نکته لازم است که شیوه‌ی هرابال در این کتاب، بیش از آنکه به تاریخ‌نگاری یا رمان‌نویسی شباهت داشته‌باشد، شبیه به «وقایع‌نگاری» است؛ «نخستین شباهت در این است که منابع داستان نویس و تاریخ‌نگار هر دو از وقایع زندکی روزمره به دست می‌آید. اما نخستین تفاوت هم در این است که تاریخ‌نگار وقایعی را مورد توجه قرار می‌دهد سرنوشت‌ساز بوده‌اند اما وقایع‌نگار، به وقایع ساده و به ظاهر بی‌اهمیت توجه نشان می‌دهد.» (همان، صفحه‌ی 12)