مشروح جلسه نقد مجموعه شعر «بی تو نبودن» در حلقه‌ی آفتابگردان‌های مشهد

عصر چهارشنبه فرهنگ‌سرای بهشت مشهد میزبان شاعران و علاقه‌مندانی بود که برای نقد کتاب «بی‌تو نبودن»، اولین مجموعه شعر جواد شیخ‌الاسلامی در جلسه آفتابگردان‌ها دور هم جمع شده بودند.
در ابتدای این نشست که اجرای آن بر عهده محمدکاظم کاظمی بود، جواد شیخ‌الاسلامی ضمن تشکر از شرکت‌کنندگان گفت: از آقای هادی اسماعیلی که رشد شعرم را در سال‌های آغازین و دانش‌آموزی مدیون او هستم و از محمدکاظم کاظمی و ابوطالب مظفری و محمدحسین جعفریان تشکر می‌کنم.
پختگی در زبان و بیان
نقد کتاب با خواندن یک شعر توسط شاعر شروع شد. اولین منتقد این نشست سید ابوطالب مظفری گفت: دیدن این کتاب برایم غیرمنتظره بود؛ از جوانی در این سن و سال، انتظار شعرهایی چنین شسته‌رفته نداشتم.
شاید از این روی بود که من از آقای شیخ‌الاسلامی فقط شعرهای آیینی دیده بودم و شعر آیینی هم در این سال‌ها خیلی یکنواخت شده است و من هم انتظار همان شعرها را داشتم.
وی افزود: مدت‌ها بود که کتابی که در حوزه شعر کلاسیک آدم را مجذوب کند، ندیده بودم. در این کتاب، نوعی پختگی زبان و بیان دیده می‌شود. شاعر با توجه به سن و سال خود در حوزه زبان خیلی پخته عمل می‌کند و شلختگی‌های معمول در شعر جوانان در این کتاب نیست.
مظفری گفت: شاعر مضمون‌پرداز است و در هر غزل، دوسه مضمون خوب کشف می‌کند که به نظرم در شعر امروز همین کفایت می‌کند. کتاب یکدست است و من شعر ضعیف هم در کتاب ندیدم.
همچنین ضعف‌های زبانی ویژه‌ای که بشود رویش انگشت گذاشت، کمتر دیدم. شاعر بعضی شعرهای مذهبی هم دارد، ولی از آن جنس نیست که با همان نمادهای معمول پرداخته شده باشد. نکته جالب دیگر این است که شعرهای آیینی شاعر از شعرهای عاشقانه خیلی تفکیک‌پذیر نیست و این خوب است. یعنی شعرهای عاشقانه هم می‌تواند مصداق معنوی‌تری هم بیابد.
مؤلف «پایتخت پری‌ها» گفت: تقریبا کتاب را از صور خیال خالی دیدم و تکیه اصلی شاعر بر زبان است و این شاید نتواند خواننده شعر کلاسیک ما را قانع کند. هر‌چه دنبال تصویر گشتم که تصویرپردازی تازه‌ای از شاعر ببینم، دست خالی برگشتم. مثلا بیشترین کاری که شاعر در این زمینه می‌کند، این است که به معشوق خود، ماه خطاب می‌کند. درباره زبان هم از میان تکنیک‌های مختلف، یکی دو تکنیک معدود را استفاده کرده است. خیلی کارهایش به غزل‌های سعدی شبیه است. این گاهی خوب افتاده و گاهی به ضرر شاعر بوده است. سعدی از آدم‌هایی است که غزلیاتش تصویر ندارد، ولی با زبان‌آوری کاری می‌کند که آدم خلأ زیادی احساس نمی‌کند. موضوع دیگر کاربرد ردیف در غزل است، آن هم ردیف‌های بلند که مجال هنرنمایی را از شاعر می‌گیرد. بیشتر مصراع‌های دوم این کتاب تقریباً با ردیف، اشغال شده است و مجالی برای جولان خیال شاعر نمی‌دهد.
٢١٢‌بیت
هادی اسماعیلی با بیان خاطرات دوران آغازین شاعری شیخ‌الاسلامی گفت: رشد ناگهانی او درخور تحسین است. پیگیری و جدیت شاعر در کار ستودنی بوده و به خوبی شعرش را به نوعی تعادل و یکدستی رسانده است و از پرش‌‌ها و ناهنجاری‌هایی که گاه‌به‌گاه در شعرش رخ می‌داد، دور شده است. شاعر در حوزه‌های سیاست و اجتماع به نوعی تعادل گراییده و عمیق‌تر شده و از نظر معرفت‌شناسی به عمق خوبی رسیده است.
اسماعیلی گفت: اسم کتاب اسم روان و خوبی نیست. من شعرهای شاعر را در سطوح مختلف دسته‌بندی کرده‌ام. از میان ٣٨غزل این کتاب، ٢٨‌غزل حالت عاشقانه یا در کل غیرمناسبتی دارد و در مقابل ٩‌غزل کتاب موضوعی و مناسبتی است. چهار غزل در این میان غزل‌های عالی هستند.
٢١‌غزل خوب و ١٣‌غزل متوسط دارد.
وی با ارائه مثال‌هایی از شعرهای کتاب گفت: از مجموع ٢١٢‌بیت کل کتاب، ٣٧‌بیت خیلی عالی بود و ٧٨‌بیت، در سطح «خوب» قرار می‌گیرد و ١١‌بیت هم هست که ایراد و اشکال دارد و ضعیف است.
تشتت در شعر
سومین منتقد، عباس ساعی درباره «بی‌تو نبودن» گفت: این کتاب با توجه به سطح شعر کشور، مجموعه غافلگیرکننده‌ای نیست؛ ولی با توجه به کارنامه و سابقه شعری شاعر، مجموعه خیلی خوب و باشکوهی است، چون از شاعر متولد١٣٧٠ است، چنین شعرهایی درخورتوجه است.
وی افزود: اگر به جای تحسین‌های کلی به صورت شفاف صحبت کنیم، نکاتی به نظر می‌آید. تنافر حروف در بعضی بیت‌ها دیده می‌شود. شاعر باید بکوشد با جابه‌جایی‌های مختصر در کلمات، شعرش را خوش‌آهنگ‌تر و خوش‌نوا‌تر کند. استفاده از ویژگی‌های زبان محاوره در شعر او خوب بوده و شعر را صمیمی کرده است.
ساعی گفت: یکی از ویژگی‌های کتاب این است که صور خیال خیلی توجه شاعر را جلب نکرده و ما به تصویرهای بدیع در شعر او کمتر برخورد می‌کنیم. توجه شاعر به زبان است و در زبان هم رگه‌هایی از کهنگی و فرسودگی به چشم می‌خورد.
گاهی به صورت گذرا آرایه‌هایی در کار هست که شعر را زیبا کرده است. گاهی از بعضی تکنیک‌های شعر معاصر همانند تکنیک‌های سینمایی در شعر بهره برده است.
وی افزود: در مواردی نقص‌هایی در وزن و قافیه به نظر می‌رسد که خوش‌آهنگی کلام را کم کرده است. در مواردی هم تکیه‌ قافیه‌ها یکسان نیست. اصطلاحات دینی در شعرهای مذهبی شیخ‌الاسلامی فراوان است، اما در این شعرها به نحو چشم‌گیری تشتت می‌بینیم.
تواتر در نقد
محمدکاظم کاظمی به عنوان آخرین منتقد این نشست گفت: یادداشت‌های زیادی فراهم کرده بودم، ولی بیشتر آن‌ها نکاتی بود که در نقدهای دیگر دوستان به آن‌ها اشاره شد و این نشان می‌دهد که یک اتفاق‌نظر کلی در میان منتقدان درباره شعرهای شیخ‌الاسلامی وجود دارد.
وی افزود: شعرهای عاشقانه جواد شیخ‌الاسلامی یک رویکرد مثبت دارد؛ یعنی چنین نیست که عاشق و معشوق در شعر او همیشه با هم درگیر باشند؛ بلکه بیشتر همراه هستند. بسیاری از شعرهای شیخ‌الاسلامی «ردیف‌محور» است، البته یافتن یک ردیف تازه و جالب، گاهی به شعر کمک می‌کند و آن را زیباتر می‌سازد.
از طرفی هم گاهی شاعر را به این تصور که هنرمندیِ دیگری برای شعر لازم نیست، اقناع می‌کند و فریب می‌دهد. به نظر من هم توجه شاعر بیشتر بر زبان شعر است تا صور خیال و مضمون. و من بر‌خلاف آقای مظفری فکر می‌کنم که مضمون‌های جالب در همه شعرهای او و همیشه وجود ندارد؛ بلکه گاه‌به‌گاه دیده می‌شود.
کاظمی گفت: آن ویژگی «تکرار» که به عنوان یک آرایه در شعر شیخ‌الاسلامی بیان شد، گاهی شکل حشو به خود گرفته است. علاوه‌بر آن هم گاهی عبارت‌هایی در شعر او حالت حشو دارند. او همچنین در بعضی شعرهایش بعضی «ترک اولی»ها را دارد؛ مثل ضعف‌های موسیقیایی و زبانی که دوستان هم به آن‌ها اشاره کردند و جالب اینکه همین مثال‌ها را هم آوردند. بنابراین می‌شود گفت که این قضیه در شعر شیخ‌الاسلامی به حدّ تواتر رسیده است، چون چند منتقد همه همین را گفته‌اند.
وی افزود: به نظر من کتاب از نظر صوری زیبا و چشم‌نواز است. صفحه‌آرایی و طرح جلد آن خوب است. ولی از نظر نکات فنی نگارش، بعضی مشکلات را دارد، مثل ذکر علائم اختصاری «س» و «ع» برای بزرگان دین در شعر، در‌حالی‌که از نظر نگارش وجود این‌ها در شعر ضروری نیست، مگر اینکه در قالب خود شعر و با وزن و قافیه آن جای گرفته باشد.
در این نشست همچنین جدا از منتقدانی که به تفصیل به این کتاب پرداختند، خانم منیژه رضوان و غزاله شریفیان و بعضی دوستان دیگر هم به بعضی مسائل فنی و پاره‌ای از ضعف‌های زبانی در شعرها اشاره کردند.
«بی‌تو نبودن» اولین مجموعه شعر جواد شیخ‌الاسلامی است که از سوی انتشارات شهرستان ادب، با شمارگان هزار و ١٠٠جلد و با قیمت ٥هزار و ٥٠٠تومان، ابتدای امسال روانه بازار کتاب شده است.