نوحه‌های شهریاری | یادداشتی از مهدی نعلبندی

شهرستان ادب: در آستانۀ روز درگذشت زنده‌یاد استاد شهریار تازه‌ترین مطلب پرونده پرتره شهریار و پرونده ادبیات عاشورایی به یادداشتی از مهدی نعل‌بندی با موضوع اشعار و نوحه‌های عاشورایی این شاعر اختصاص یافته است. این یادداشت را درادامه می‌خوانید:

استاد سید محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به «شهریار»، شاعری پرآوازه بود که شهرت و محبوبیتی نادر در دوره حیات خود را تجربه کرد. اشعار استاد شهریار، مرزها را درنوردید و از قفقاز تا آناتولی و اروپا رفت و به زبان های مختلف دنیا ترجمه شد. مکاتبات و مشاعرات او با محمد راحیم و سلیمان رستم و پاسخ های حکیمانه او به این مکاتبات جای درنگ و تعمق بسیار دارد که مجالی فراخ می طلبد و محلّی دیگر. 

شهریار، شاعری دیندار و دینمدار بود و تدیّن در اشعار این شاعر ایرانی و آذربایجانی موج می زند. عشق وافر شهریار به امیر مومنان، ارادت او به شهید دشت کربلاء، یاد توام با احترام او از مادر آفرینش حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها، و نیز اظهار ارادت وافر او به مقام شهیدان، شاهدانی بر این مدعایند. 

در ارادت شهریار به ساحت امیر کلام حضرت حیدر کرار، علاوه بر شاهکارهایی چون اشعار «همای رحمت» و «شب و علی»، می توان ختام مسک «سهندیه» را شاهد گرفت:

من علی اوغلویام، آزاده لرین مرد مرادی
او قارانلیقلارا مشعل
او ایشیقلیقلارا هادی
حقه، ایمانه منادی
باشدا سینماز سپریم، الده کوتلمز قیلیجیم وار.

سهندیه را باید شاهکار ادبی استاد شهریار در زبان ترکی نامید. شعری به شدت ایرانی و قرآنی که نشان از حکمت او دارد و ترشح اندوخته های قرآنی و حکمی اوست. و باز تفصیل این مجمل بماند برای جایی دیگر و مقالی دیگر.

و اما شهریار و حسین علیه السلام. رواست مطلع این باب، بخشی از شعر «کاروان کربلا» باشد که با ابجد «نوحه نویسی» می توان این شعر زیبا را در موقف «خروج از مدینه» جای داد:

شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین (ع)
روی دل با کاروان کربلا دارد حسین (ع)
از حریم کعبه جدش به اشکی شست دست
مروه پشت سر نهاد اما صفا دارد حسین
میبرد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم
بیش از اینها حرمت کوی منا دارد حسین

استاد در بخشی از این شعر به سرّ غیب بودن واقعه پیش رو اشاره می کند و می گوید:

سر به تاج زین نهاده راه ‌پیمای عراق
می ‌نمید خود که عهدی با خدا دارد حسین
او وفای عهد را با سر کند سودا ولی
خون به دل از کوفیان بی‌ وفا دارد حسین
دشمنانش بی‌ امان و دوستانش بی ‌وفا
با کدامین سر کند مشکل دو تا دارد حسین

 و روا نیست در این موقف از دو شاعر یاد نشود. یکی از تبریز و دیگری از اردبیل. از صاحب اثر گرانسنگ «آتشکده»، حجت الاسلام نیّر تبریزی و شعر عنقای قاف :

عنقای قاف را هوس آشیانه بود
غوغای نینوا همه در ره بهانه بود
جایی که خورده بود می آنجا نهاد سر
دردی کشی که مست شراب شبانه بود

و نیز از «تاج الشعراء یحیوی اردبیلی» که شعری به غایت زیبا دارد در همین موقف:

ذیحج آیینون سگّیزی ایش مشکله دوشدی 
ائو صاحبی ال چکدی ائویندن چوله دوشدی 
ترک ائتدی حجازی یولا بیر قافله دوشدی 
دروازه ده چاوش اجل دوشدی قباقه 
یول باشلدیلار گئتماغا صحرای عراقه

و اما بیت تخلص شعر کاروان کربلای استاد شهریار یکی از خاضعانه ترین تخلص هاست.

اشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریار
کاندرین گوشه عزایی بی ‌ریا دارد حسین

شاعران بسیاری در موقف مدینه تا کربلا وقف طبع نموده، مروارید کلام بر رشته وزن قطار کرده اند. یکی از این شاعران، فرزند مولانا یتیم استاد محمد عابدی خیابان متخلص به «عابد تبریزی» است که تفقد استاد شهریار به او و ابوی مکرمشان، بسیار نقل شده است. استاد عابد، در موقف خروج از مدینه شعری زیبا دارد که گویی ترجمانی است از شعر کاروان کربلای استاد شهریار به زبانی دیگر. هر چه شهریار به صراحت سروده است، در شعر «عاشق» عابد پیچیده در حریری از ایماء بیان شده است:

تا بزمگه وصله اولا رهسپر عاشق 
اوّل قدم عشقده باشدان گچر عاشق 
اعلان وفا ایلماغا خلق آراسیندا
معنالره ایستر ویره رنگ صور عاشق
حول حرم حقّده آختاردیغی نوری
بیر قانلی بیاباندا گورر جلوه گر عاشق

قصد مقایسه ندارم ولی خوانش سه بیت پیش رو از سه شاعر تبریزی، نشان از روایتی شاعرانه در روایتی مجمل از واقعه عاشورا دارد که در کلام هر سه شاعر بزرگ تبریزی آمده است. شهریار زخم پیکان را زخمه ای می بیند که نغمه حسینی ساز نی کند:

ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان زخمه ‌ئی
گوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسین

عابد، درج حرف عین در کلمه عاشق را نشان از سرباخته گی و شیدایی قافله سالار کاروان عشق می داند:

عاشقده اگر درج اولونوب عین غم ایتمه
معشوق یولوندا چون ایدر ترک سر عاشق

و مرحوم نیّر تبریزی، در بیتی زیبا از نوای حسینی در حریم الست می گوید و چیره دستی اش در شناخت موسیقا را به رخ می کشد:

نامد به جز نوای حسینی به پرده راست
روزی که در حریم الست این ترانه بود

مشهور است و حقیر از استاد حاج ابراهیم بخت شکوهی شنیدم که نقل فرمود از زبان استاد شهریار؛ که آرزو دارم کل دیوانم را وجه البیع دهم برای یک بیت از نیّر. و آن بیت این است:

ای فرس با تو چه رخ داده که خود باخته ای
مگر این گونه که ماتی تو شه انداخته ای؟!

برگردیم به خلوت شهریارِ مسجود در محراب شفق و نوحه ترکی از ایشان را باز در موقف خروج از مدینه پی بگیریم. شعری که ترجیع هایش از مرحوم «دلریش» است و همانند شعر کاروان کربلاء از حرکت قافله ای سرخ در تاریخ خبر می دهد.

محرم دیر خانیم زینب عزاسی
بیزی سسلیر حسینین کربلاسی
یولی باغلی قالیب دشمن الینده
داها زوّارینین یوق سس صداسی
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

چاغیر شاه نجف گلسین هرایه
جهادیله آچاق یول کربلایه
علی نین ذوالفقاری داده چاتسین
حسین قربانلاری گلسین منایه
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

جهاد میدانی دیر، ملت دایانسین
مسلمان خواب غفلتدن اویانسین
اوجالسین نعره الله اکبر
گرک کافر جهنم ایچره یانسین
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

استاد شهریار در هیچ مقطعی از عمر خود نسبت به رویدادهای پیرامون خود بی تفاوت نماند و این حضور و اعلام حضور در سال های پس از انقلاب اسلامی آشکارگی یافت و او را تا مراسم اعزام سپاهیان محمد صلی الله علیه و آله و سلم در میدان راه آهن تبریز کشاند. برگردیم به شعر:

گلیب غیرت گونی ، همت زمانی
اوجالداق باشدان آذربایجانی
گئده ک صدّام کافرله جهاده
ییخاق بو بی مروت ائو ییخانی
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

حسین زواری نین قورتاردی صبری
قیراق بو قوردلاری ، کافتاری ، ببری
آچاق یول کربلایه ، کاظمینه
چکک آغوشه او شش گوشه قبری
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

گرک دین اولماسا ، دونیانی آتماق
شرف، عزتلی بیر دونیا یاراتماق
سعادتدیر حسین قربانلاری تک
شهادتله لقاء اللهه چاتماق
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

مسلمان صف چکیب دعوایه گلسین
چاغیر عباسی تاسوعایه گلسین
قیزی زینب أوزی صاحب عزادیر
چاغیر زهرانی عاشورایه گلسین
( بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر )
(حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر )

و چه زیباست تقدم تاسوعا بر عاشورا و تقدم دعوت از علمدار دشت نینوا و عقیله بنی هاشم سلام الله علیهما بر دعوت از بی بی حضرت زهراء سلام الله علیها در این بیت ماقبل آخر. و زیباتر این که این شعر شهریار، بیت تخلص ندارد. شاید به جهت اداء احترام به مادران شهداء:

آنا ! اوغلون شهید اولدی مبارک
شهادتله سعید اولدی ، مبارک
امید جنتین تاپدین ، دا سندن
جهنم ناامید اولدی ، مبارک
( بئله طوی کیم گؤروب دنیاده قاسم )
( طویی یاسه دؤنن شهزاده قاسم )

و همین جاست که استاد شهریار، شهادت  فرزند را به مادران شهداء که نامشان از پس نام حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها آمده، تبریک می گوید. و بیت ترجیع که در بیت های پیشین از روایتگر ویرانی دشت کربلاء بود به بیت عروسی حضرت قاسم سلام الله علیه تغییر می یابد و شعر تمام می شود. حجله ای سرخ  و وصلی خونین در عرش با قهقهه ای مستانه که شهیدان در آن عند ربّهم یرزقونند. والسلام