شهرستان ادب: ادبیات گمانهزن (ادبیات علمی تخیلی)، یکی از شاخه‌‌‌‌های مهمّ و اثرگذار ادبیات داستانی در فضای نشر است، اما در ایران، ماطب و طرفدار چندانی ندارد؛ این مسئله باعث شده‌‌‌‌است ناشرانی که به‌‌‌‌طور تخصّصی در این زمینه فعّالیت می-کنند، انگشتشمار باشند. البتّه شناخت این ناشران هرچند که اندک باشند، موضوع مهمّی است.
ناشرانی که در اینجا سخنی از آنها به میان می‌‌‌‌آید، ناشرانی هستند که طیِ بازه پانزده‌‌‌‌ساله اخیر، تأثیری ویژه در زمینه تولید این آثار داشته‌‌‌‌اند.
ناشرانی که در این زمینه فعّالیت می‌‌‌‌کنند به چند دسته کلّی تقسیم می‌‌‌‌شوند؛ دسته اوّل، ناشرانی هستند که دغدغه اصلی‌‌‌‌شان فقط فروش است. برای همین آنها به سراغ آثاری می‌‌‌‌روند که پرفروش و پرمخاطب باشند، فارغ از اینکه این کتاب از نظر کیفیتِ محتوایی و فُرمی در چه حدّی باشد. از سوی دیگر ممکن است همین ناشر، صرفاً به دلیل پرفروش بودن اثر به سراغ آن آمده باشد و تخصّص اصلی انتشارات هم ادبیات گمانهزن نباشد.
دسته دوم، ناشرانی هستند که گرچه تخصّص اصلی‌‌‌‌شان ادبیات گمانهزن نیست، اما فارغ از مسئله فروش و مخاطب، نسبت به این نوع ادبیات، دیدگاهی مثبت دارند و به دنبال آثاری هستند که متناسب با سیاستهای آنها کیفیت فرمی و محتوایی لازم را داشته باشد. طبیعی است آثاری که آنها با این موضوع منتشر می‌‌‌‌کنند به نسبت بخش-های دیگر، کم یا حتّی انگشتشمار باشد، اما آنچه که وارد فضای نشر می‌‌‌‌شود کیفیت لازم را دارد.
دسته سوم، ناشرانی هستند که در این حیطه به‌‌‌‌صورت تخصّصی کار می‌‌‌‌کنند. آنها نه‌‌‌‌تنها نسبت به ادبیات گمانهزن، خوش‌‌‌‌بین هستند، که سعی در اعتلای آن نیز دارند. برای همین در انتخاب آثار خود دقّت فراوانی دارند و مخاطبانشان، آنها را با همین سبک و سیاق می‌‌‌‌شنانسد. روند آنها نیز از دو حالت خارج نیست؛ با این هدف که ذائقه مخاطب را به سطح بالاتری برسانند آثار با کیفیت خارجی را ترجمه می‌‌‌‌کنند و در اختیارش قرار می‌‌‌‌دهند، یا هدفشان حمایت از فرهنگ بومی و نویسندگان داخلی است.
دسته چهارمی نیز وجود دارد؛ ناشرانی که با داعیه تخصّصی بودن و نقاب اعتلای فرهنگ ادبیات گمانهزن وارد این فضا می‌‌‌‌شوند، اما با تولید آثار کم‌‌‌‌کیفیت، صرفاً به دنبال فروش هستند و کتابهایی با کیفیت نازل در هر دو سطح فرم و محتوا و با موج‌‌‌‌سواری بر ذائقه روز، کتابها را روی پیشخوانِ نشر می‌‌‌‌آورند.
نکته مهمّی که باید آن را یادآوری کرد، مسئله مرزبندی مبهم این چهار دسته است؛ ممکن است ناشری با نیت فروش بیشتر، کتابی را منتشر کند که فرم و محتوای خوبی نیز داشته‌‌‌‌باشد، یا ناشر متخصّصی که به هزار و یک دلیل، اثری نازل را به دست مخاطب برساند.
حال با این مقدمه، به سراغ ناشرانی می‌‌‌‌رویم که در زمینه ادبیات علمی تخیلی فعّالیت کرده‌‌‌‌اند.
نشر آذرباد
نشر آذرباد، فعّالیت‌‌‌‌های خود را در اواسط دهه‌‌‌‌هفتاد شروع کرد؛ نشری که ابتدا در زمینه انتشار کتابهای دانشگاهی فعّالیت می‌‌‌‌کرد و بعد از پانزده‌‌‌‌سال، در سال 1391 با تغییر رویه، به چاپ کتابهای داستانی پرداخت. بیشترین کتابهایی که تاکنون از این ناشر چاپ و منتشر شده، در حوزه ادبیات گمانهزن و تمامی زیرشاخه‌‌‌‌های آن اعمّ از علمی-تخیلی، فانتزی و وحشت است.
تمامی کتابهای منتشر شده، ترجمه است و البتّه در این میان، کتابهای فانتزی از بقیه، کفّه سنگین‌‌‌‌تری دارند. تعداد نویسندگان مشهوری که از آنها کتاب چاپ شده، اندک است و به‌‌‌‌نظر می‌‌‌‌رسد سیاست اصلی آذرباد، چاپ و انتشار کتابهای پرمخاطب بوده‌‌‌‌است؛ از نمونه‌‌‌‌های بارز آن می‌‌‌‌توان به مجموعه «فرقه قاتلین»، مجموعه «نغمه آب و آتش»، «ویچر» اشاره کرد.
با نگاهی دقیق‌‌‌‌تر می‌‌‌‌توان این نکته را نیز اضافه کرد که انتشارات آذرباد تلاش زیادی کرده‌‌‌‌است تا پا به پای تحوّلات روز حرکت کند و با رصد بازار جهانی، آنچه را که امتحان خود را در زمینه فروش و مخاطب به خوبی پس داده‌‌‌‌است، وارد بازار ایران کند، بنابراین کمترین ریسک ممکن را در این زمینه انجام داده‌‌‌‌است. مجموعه «وارکرفت» به همراه چند مجموعه دیگر، که نام تعدادی از آنها در بالا ذکر شد، مجموعه‌‌‌‌هایی هستند که نه فقط در حوزه کتاب، که در سایر رسانه‌‌‌‌ها مانند فیلم و بازی‌‌‌‌های دیجیتال نیز با اقبال خوب مخاطبان روبرو شده‌‌‌‌اند.
نشر افق
نشری قدیمی و با اصالت، با قدمت بیست و هفت ساله است. افق علاوه‌‌‌‌بر زمینه ادبیات که تخصّص اصلی‌‌‌‌اش است، در زمینه علوم انسانی مانند مطالعات فرهنگی، سیاست و تاریخ نیز فعّالیت می‌‌‌‌کند. افق در زمینه کتابهای حوزه ادبیات گمانهزن، بر جریان ترجمه تأکید دارد. به همین دلیل نیز، عموماً آثار ترجمه‌‌‌‌ای را با حقّ کپی رایت آن منتشر می‌‌‌‌کند. سلیقه این انتشارات در بین انواع زیرگونه‌‌‌‌های ادبیات گمانهزن، بیشتر فانتزی را می‌‌‌‌پسندد؛ افق، مخاطبان این ژانر را عموماً نوجوانان و تا حدّی جوانان می‌‌‌‌داند و به همین دلیلف علاوه بر جنبه‌‌‌‌های فرمی، از نظر محتوایی نیز دغدغه خود را دغدغه‌‌‌‌های امروزی نوجوانان می‌‌‌‌داند و سعی می‌‌‌‌کند محتوای ارائه‌‌‌‌شده، برای مخاطبش سازنده باشد و به او کمک کند؛ حضور افق به‌‌‌‌عنوان عضو مؤسس، در انجمن ناشران کودک و نوجوان گواه این موضوع است. نمونه بارز و مشهود کتابهای افق که حقّ کپی رایت دارد، اثری شناخته‌‌‌‌شده است، نظر منتقدین را جلب کرده، مورد پسند مخاطب قرار گرفته و از جنبه محتوایی نیز بابِ میل مخاطب است، سه گانه فانتزی «کورنلیا فونکه» است؛ کتابی از نویسنده آلمانی که آن را هری پاتر آلمانیِ زبانها می‌‌‌‌دانند.
نشر باژ
این نشر، یکی از ناشران نوپا است که به‌‌‌‌طور تخصّصی در حوزه ادبیات گمانه زن فعّالیت می‌‌‌‌کند. نشری که گرچه سال تأسیسش 1391است، اما فعّالیت رسمی خود را از سال 93 شروع کرده‌‌‌‌است؛ البتّه باژ پیش از این با عنوان "بهداد" فعّالیت می‌‌‌‌کرد و ظاهراً پاره‌‌‌‌ای مسائل حقوقی باعث تغییر نام شده‌‌‌‌است. از ویژگی‌‌‌‌های نشر باژ، یکی آن است که علاوه بر مخاطب نوجوان، دغدغه مخاطب بزرگسال را نیز دارد و به ترجمه ادبیات حوزه وحشت برای این گروه سنّی نیز می‌‌‌‌پردازد. طی این سه سال، باژ نزدیک بیش از بیست عنوان کتاب منتشر کرده‌‌‌‌است، یا در دست چاپ دارد که این تعداد اثر، تقریباً آمار خوبی است.
مجموعه‌‌‌‌های علمی تخیلی، بیشترین سهم را در بین کتابهای منتشر شده باژ دارند و بعد از آن، کتابهای حوزه فانتزی و در انتها حوزه وحشت قرار گرفته‌‌‌‌اند. از سیاستهای کلان نشر باژ، می‌‌‌‌توان به خرید کتابهای خارجی با رعایت قانون کپی رایت اشاره کرد. گرچه باژ نیز مانند نشر "بهنام" در زمینه انتخاب کتاب، تکیه اصلی‌‌‌‌اش بر آثار خوش‌‌‌‌نام، جدید و امتحان پس‌‌‌‌داده است. «دونده هزارتو» که مجموعه‌‌‌‌ای سه جلدی است، یکی از این موارد است که مجموعه-فیلمی نیز بر اساس همین سه‌‌‌‌گانه به روی پرده سینما رفته‌‌‌‌است. دونده هزارتو، جایزه محبوبترین کتاب سال را برای نشر باژ به ارمغان آورد.
نشر پریان
پریان، انتشاراتی که اواخر سال 1390 مجوز گرفت. مدیر نشر پریان، فرزاد فربد است؛ او که مترجم ادبیات گمانهزن است، سال 1386 جایزه بهترین مترجم این حوزه را نیز به‌‌‌‌دست آورد و از همان ابتدای تأسیس، مدیریت این نشر را به عهده گرفته است. به علّت حضور فربد در پریان، این انتشارات بیشتر به سراغ آن دسته از کتابهایی رفته‌‌‌‌است که هم برای مخاطب ایرانی گمنام بوده‌‌‌‌اند و هم از نظر کیفیت فرم، سطح بسیار خوبی دارند. از نویسنده معروفی که پریان، آثار آنها را چاپ و منتشر کرده‌‌‌‌است، می‌‌‌‌توان به «فیلیپ پولمن و نیل گیمن» اشاره کرد. همینطور مجموعه داستانی «کلید سیمین» از "هاوارد لاوکرفت" نویسنده مشهور آمریکایی، در قفسه کتابهای پریان قرار دارد.
البتّه همین سیاست گُزیده‌‌‌‌کاری باعث شده‌‌‌‌است علی‌‌‌‌رغم تعداد کتابهای نسبتاً زیادی که توسط این نشر وارد بازار شده، در کلّ در میان مخاطبان ادبیات گمانهزن، شهرت بسیار زیادی نداشته‌‌‌‌باشد.
نشر قدیانی
نشر قدیانی یکی از قدیمی‌‌‌‌ترین نشرهای ایرانی خصوصاً در حوزه کودک و نوجوان است؛ انتشاراتی که دغدغه اصلی-اش مانند نشر افق، بالابودن هر دو جنبه‌‌‌‌های فرمی و محتوایی برای مخاطب است. البتّه آنچه که قدیانی از ادبیات گمانهزن برای مخاطبش تدارک دیده‌‌‌‌است، اندک است و انگشتشمار؛ اما همان اندک نیز از کیفیت بالایی برخوردار است. کتابهای بنفشه، واحد کودک و نوجوان نشر قدیانی است و این کتابها نیز عموماً به‌‌‌‌عنوان زیر مجموعه همین واحد شناخته می‌‌‌‌شوند. گرچه سیاست قدیانی، خرید کپی رایت نیست، اما آثاری که در حیطه علمی تخیلی منتشر کرده‌‌‌‌است آثار ارزشمندی بوده‌‌‌‌اند؛ مشهورترین آنها، چهارگانه‌‌‌‌ای است از "جان کریستوفر" که در ابتدا به صورت جلدهای مجزّا در اختیار مخاطب قرار می‌‌‌‌گرفت، اما در چاپ جدید، همه آنها در یک مجلّد گنجانده و به مخاطب عرضه شده‌‌‌‌اند.
قدیانی از نویسندگان ایرانی نیز آثاری در این حوزه چاپ کرده‌‌‌‌است؛ معروفترین آنها که بعد از سالها دوباره بر سر زبانها افتاد، ماجراهای «تن تن و سندباد» بود. اثر دیگر، نوشته فریبا کلهر است؛ کتابی دوجلدی با عنوان «هوشمندان سیاره اوراک». البتّه این کتابها، جزء آثار نسبتاً قدیمی نشر قدیانی است و قدیانی طی این سالها، اثر جدیدی در این حوزه وارد بازار نشر نکرده‌‌‌‌است.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
بزرگترین مؤسّسه دولتی در زمینه تولید آثار داستانی و ادبی برای مخاطب نوجوان است که قدمتی پنجاه‌‌‌‌ساله دارد. مؤسّسه‌‌‌‌ای که در بسیاری زمینه‌‌‌‌ها آغازگر جنبش‌‌‌‌های مهمّی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان بوده‌‌‌‌است. مرکزی با نگاهی دقیق و موشکافانه که کتابها، اعمّ از تألیفی و ترجمه‌‌‌‌ای، راهی سخت برای عبور از شورای نویسندگان آن دارند. البتّه این به معنای سیاستهای فکریِ بسته نیست؛ دغدغه اصلی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تمام زمینه‌‌‌‌های تولیدی، اثرگذاری مثبت و فعّال برای مخاطبین خود بوده‌‌‌‌است؛ به همین جهت در هر دو زمینه فرم و محتوا، قبل از انتشار آثار را با دقّت بررسی می‌‌‌‌کند.
در سالهای ابتدایی تأسیس این سازمان، آنچه که در حوزه ادبیات گمانهزن در قفسه کتابخانه‌‌‌‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قرار می‌‌‌‌گرفت، آثار ترجمه‌‌‌‌ای بود؛ اما در طی سالهای اخیر خصوصاً با پروژه‌‌‌‌ای که اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود شکل گرفت و عنوان رمان نوجوان امروز نام داشت، آثار تألیفی فراوانی در این زمینه خلق شد که با اقبال نسبتاً خوبی نه فقط در میان مخاطبان، که در بین نویسندگان روبرو شد و آنان را نیز علاقه‌‌‌‌مند کرد در این زمینه دست به قلم شوند. «کرمی که هیولا شد»، «ناروال، نهنگ تک شاخ»، «بردیا و ملکه سرزمین آج‌‌‌‌ها»، «پریانه های لیاسندماریس» نمونه‌‌‌‌های نسبتاً موفّق در این حوزه بوده‌‌‌‌اند.
کتابسرای تندیس
دغدغه اصلی کتابسرای تندیس در زمینه ادبیات گمانهزن، معرفی بهترین آثار از بهترین نویسندگان است. آنها در ابتدا به سراغ غولهای ادبیات علمی تخیلی رفتند و بعد از آن به سراغ نویسندگانی رفته‌‌‌‌اند که هم در بین مخاطبان و هم در بین منتقدان، جایگاه بالایی داشته‌‌‌‌اند. البتّه در این میان، نویسندگان معروف خوبی را هم معرفی کرده‌‌‌‌اندکه گاه برای مخاطب ایرانی، گمنام بوده‌‌‌‌اند؛ افرادی مانند "جان اسکالزی" که با سه‌‌‌‌گانه «جنگ پیرمرد» جذّابیتهای این ژانر را در بین مخاطبان فارسی‌‌‌‌زبان افزایش داد و حتّی پای مخاطب بزرگسال ایرانی را هم به میان کشید؛ البتّه در کنار ادبیات علمی تخیلی، دنیای فانتزی، وحشت و جنایی هم در قفسه کتابهای کتابسرای تندیس جایگاه ویژه خود را دارد و درباره آنها نیز همین وضعیت به چشم می‌‌‌‌خورد.
موج
نشر موج بعد از بیست سال فعّالیت مستمر، در سال 1383 با تغییر رویه به سراغ ادبیات فانتزی و اسطوره‌‌‌‌ای آمد. البتّه سال قبل، آنها اولین کتاب خود را که "آرمان آرین" نوشته بود، منتشر کرده بودند؛ کتابی که مدّتی بعد مخاطبان بسیاری پیدا کرد و جلد دوم کتاب در سال 1384 جایزه "شهید غنی پور" را نیز به دست آورد. به نظر می‌‌‌‌رسد اعتماد به "آرینِ" جوان و بازخورد خود مخاطبان باعث شد آنها در ادامه هم همین رَویه را در پیش بگیرند و اتّفاقات خوبی برای نشر موج بیفتد.
سیاست کلّی نشر موج، حمایت از آثار تألیفی در این حوزه است. ادبیات فانتزی مورد نظر موج، بیشتر رنگ و بوی اسطوره‌‌‌‌ای دارد. گرچه این اسطوره‌‌‌‌ها و افسانه‌‌‌‌ها محدود به فرهنگ ایرانی نمی‌‌‌‌شوند و کمابیش می‌‌‌‌توان ردّ پایی از فرهنگهای دیگر را در میان این کتابها دید. این سیاست تألیفی، اتّفاق خوبی است که در بقیه نشرها با این شدّت و قوّت دیده نمی‌‌‌‌شود و صد البتّه طبیعی است که تمام کتابهای این نشر، در حدّ و اندازه آثار خوب خارجی نباشند، اما حمایت آنها از نویسندگان نوقلم می‌‌‌‌تواند جنبش خوبی را در این زمینه ایجاد کند، اگر آنها بتوانند به‌‌‌‌خوبی از فرصتی که برای خلق این جنبش به وجود آورده‌‌‌‌اند، استفاده کنند.
ویدا
نشر ویدا که سابقه‌‌‌‌اش در فضای نشر به پانزده سال می‌‌‌‌رسد، دیگر ناشری است که به‌‌‌‌طور تخصّصی، دغدغه‌‌‌‌اش را ادبیات گمانهزن، خصوصاً از نوع فانتزی آن قرار داده است. رغبت اصلی بر ترجمه است و از بین آثار ترجمه، سهم "آر.ال.استاین" از همه بیشتر است؛ نویسنده‌‌‌‌ای که جزء نویسندگان پُر طرفدار است، اگرچه کیفیت کارهایش چندان خوب نیست و عموماً از آنها با عنوان آثار عامّه‌‌‌‌پسند یاد می‌‌‌‌شود.
در این بین، تنها اثر تألیفی نشر، مجموعه «پادشاهی جهان» است؛ رمانی به نویسندگی "نیما کهندانی" که بیشتر از آن که رنگ و بوی فانتزی داشته‌‌‌‌باشد، رنگ اساطیر دارد. این کتاب در هر جلد به سراغ اساطیر یکی از کشورها رفته-است و اوّلین جلدش به اساطیر ایران اختصاص دارد.
هوپا
ناشری که از ابتدای تأسیسش در سال 1390، در زمینه تولید و نشر بازی‌‌‌‌های فکری فعّالیت می‌‌‌‌کرد و هوپا مخفّف هوشمندی پایدار بود. اما در یک سال آخر، هوپا در ساختار خود، تغییرات اساسی کرده‌‌‌‌است؛ چرا که از دغدغه‌‌‌‌هایش در زمینه بازی، مقدار زیادی کاسته و همّتش را معطوف چاپ و نشر کتاب خصوصاً برای مخاطب کودک و نوجوان کرده-است.
هوپا که این روزها، مخفّف هدایت و پرورش اندیشه است با شعار" خلاقیت، آموختنی است" در حوزه کتاب به سراغ ادبیات داستانی و به‌‌‌‌طور خاصّ، ادبیات گمانهزن رفته‌‌‌‌است. می‌‌‌‌توان با اغماض گفت، کفّه داستانهای تألیفی و کفّه داستانهای ترجمه‌‌‌‌شده با هم برابر است و به نظر می‌‌‌‌رسد هوپا تا جایی‌‌‌‌که در توان داشته‌‌‌‌باشد این سیاست را ادامه خواهد داد. البتّه بیشترین قسمت از قفسه کتابهای هوپا در تصرّف آثار فانتزی است و کارهای معمّایی در رده بعدی قرار دارند و در این نشر، آثار علمی تخیلی و وحشت، هم از جنبه کیفی و هم کمی سهم درخوری ندارند.
نشر پرتقال
نشر پرتقال زیرمجموعه انتشارات "خیلی سبز" است که برای مخاطب کودک و نوجوان کتاب تولید می‌‌‌‌کند. گرچه در کنار کتاب، محصولات فرهنگی دیگر مانند عروسک و بازی هم توسط پرتقالی‌‌‌‌ها عرضه می‌‌‌‌شود. پرتقال از تمام ژانرها خصوصاً ادبیات گمانهزن، کتاب چاپ می‌‌‌‌کند. کتابهایی که غالب آنها ترجمه شده‌‌‌‌است. نکته جالب درباره قفسه کتابهای پرتقال، تقسیم‌‌‌‌بندی خاصّ آنهاست؛ در این تقسیم‌‌‌‌بندی، که خود پرتقال آن را ایجاد کرده و تا حدّ زیادی هم نامأنوس است، در کنار ژانر "علمی تخیلی"، ژانر "تخیلی" را قرار داده است، یعنی ژانر تخیلی را هم ژانری جدا از فانتزی در نظر گرفته‌‌‌‌است.
در کنار این مسئله، نکته بسیار جالب نشر پرتقال، توجّه به تمام سنین دوره کودکی و نوجوانی و سیستم رده‌‌‌‌بندی کتابها است. از مخاطبین 2ساله تا مخاطبین 15ساله می‌‌‌‌توانند بین کتابهای پرتقال، کتاب مورد علاقه خود را پیدا کنند و بخوانند. به نظر می‌‌‌‌رسد با توجه به این سیستم تقسیم‌‌‌‌بندی، نشر پرتقال کمی محدوده مخاطبانش را افزایش بدهد و تا 18سال برساند.