وه! چه بی‏ رنگ و بی‏ نشان که منم!

1-1

در کودکی به همراه پدر خویش، بهاء ولد _که از شاگردان نجم‏ الدین کبری بوده است_ گام در راه سفری طولانی می‏گذارد و در عبور از نیشابور، عطار خطاب به بهاء ولد عرضه می‏دارد: «این فرزند را گرامی دار، زود باشد که از نفس گرم، آتش در سوختگان عالم زند».

1-2 

پس از وفات پدر و در حوالی سال 630 هجری قمری، به خواهش مریدان بر مجلس وعظ و درس می‏نشیند. برها ن‏الدین محقق، شاگرد بهاء ولد که به دنبال استاد به قونیه رسیده بود برای آنکه جلال‏ الدین در علوم شرعی و ادبی کامل شود او را به تحصیل در حلب و دمشق برانگیخت. پس از این سفر هفت‏ ساله  جلال‏ الدین به قونیه بازمی‌گردد و به دستور برهان‏الدین تحصیل ظاهر و تربیت باطن را ادامه می‏دهد و پس از گذشتن از بوتۀ امتحان، دستور تعلیم و ارشاد می‏یابد. در سال 638 برهان‏ الدین وفات می‏یابد و مولوی تا سال 642 به تدریس و وعظ در قونیه ادامه می‏دهد.

1-3

سال 642 نقطۀ عطفی است در زندگی مولانا؛ سال دیدار شمس. مولانا با دیدن شمس دست از مقامات دنیوی می‏کشد و خرقۀ ارادت شمس تبریزی را به تن می‏کند؛

جرقۀ شمس در انبار باروت مولانا می‏گیرد. شمس تحولی عظیم و شگرف در جلال‏ الدین ایجاد می‏کند؛ تحولی که بیش و پیش از همه مریدان مولانا –و احتمالاً پسر او علاءالدین را می‏آزرد. بسیاری سختشان می‏ آید شنیدنِ:

هر چه می‏گذرد آتش وجود مولانا و خشم شاگردان متعصب مولانا که تاب حضور شمس و ظهور مولانای عارف و عاشق را ندارند بالا می‏گیرد تا آنکه شمس در سال 645 به دست مریدان مولانا کشته می‏شود. مولانا را تشویش و اضطراب فرامی‌گیرد و به خیال آنکه شمس را در شام خواهد یافت راهی دمشق می‏شود و پس از جستجوی فراوان ناامید به قونیه بازمی‌گردد. شمس می‏رود اما اثر فراموش‏ نشدنی او بر زندگی و شعر مولانا تا لحظات آخر عمر مولانا را رها نمی‏کند؛

1-4

پس از شمس، صلاح‏ الدین زرکوب ارادت مولانا را به خود جلب می‏کند. پس از گذشت ده سال زرکوب در محرم سال 657 از دنیا می‏رود و عنایت مولانا به حسام‏ الدین چلپی معطوف می‏شود. حسام‏ الدین کسی است که مولانا را به سرایش مثنوی معنوی ترغیب و تحریض می‏کند و به مناسبت‏های مختلف نام او در مثنوی آمده است؛

شه حسام‏ الدین که نور انجم است

طالب آغاز سفر پنجم است

حسام‏ الدین تا پایان عمر مولوی با او همراه و هم‏نفس بود و در شاعرانگی و سرایش مدام مولانا تاثیر بسزایی داشت و پس از مولانا به خلافت او نایل گشت.

2-1

جلوه‏ گری مولانا به عنوان یک شاعر شیدا و شیفته از پس از دیدار شمس یعنی در حدود سن 38 سالگی آغاز می‏شود. در مثنوی معنوی و در دیوان شمس مولانا شاعری است  که شور و نشاط و غم‏ ستیزی، صمیمیت، موسیقی طرب‏ انگیز و  زبان سمبلیک و عرفانی با ژر ف‏ساخت حماسی از ویژگی‏ اصلی آثار اوست؛

2-2

یکی از مواردی که شعر مولانا را جلوه ای خاص بخشیده است این است که بسیاری از غزل‏های او دارای شأن سرایش هستند و این زنده و زندگی بودن و حقیقت‏ نمایی جذابیتی فراوانی به اشعار او بخشیده است. در کتاب مناقب‏ العارفین افلاکی شاهدمثال‏های فراوانی برای این موضوع به چشم می‏خورد که در ادامه به چند مورد اشاره می‏شود:

‏

الف) نقاشی (عین‏الدولۀ رومی) قصد می‏کند چهره‏ ای از مولانا بکشد. نظری می‏اندازد و تصویری می‏کشد. نگاهی دوباره به مولانا می‏اندازد و می‏بیند چهره‏ای که در نظر اول دیده بود تغییر کرده است. پس تصویری دیگر می‏کشد و این اتفاق تا بیست بار می‏افتد. مولانا این غزل را می‏سراید:

وه! چه بی‏رنگ و بی‏نشان که منم

کی ببینی مرا چنان که منم؟

گفتی اسرار در میان آور

کو میان اندر این میان که منم؟

ب) در تولد جلال‏ الدین فریدون بن محمد بن محمد بن بلخی سروده است:

گر باغ از او واقف بُدی، از شاخ تر، خون آمدی

ور عقل از او آگه بُدی، از چشم جیحون آمدی

گر سر برون کردی مهش روزی ز قرص آفتاب

ذره به ذره در هوا لیلی و مجنون آمدی...

پ) در مرضی که منجر به فوت مولوی می شود، پسر او سلطان ولد از خدمت بی‏حد و رقت بسیار و بی‏خوابی بسیار ضعیف می‏شود و ترک خواب و خوراک می‏کند. مولانا او را می‏خواند و می‏گوید: «بهاء الدین! من خوشم، برو سری بنه و قدری بیاسا» پسر، امر پدر را اطاعت می‏کند و پس از روانه‏ شدن او مولانا این غزل را می‏سراید:

رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن

ترک من خرابِ شبگردِ مبتلا کن

ماییم و موج سودا، شب تا به روز تنها

خواهی بیا ببخشا، خواهی برو جفا کن

بخواهیم یا نخواهیم، خودآگاه یا ناخودآگاه، پیشینه و شخصیت و زندگی‏نامه یک شاعر در نگاه ما به شعر او تأثیرگذار است و به نوعی جمع شعر و شخصیت است که جایگاه شاعران را در ذهن ما مشخص می‏کند. مولانا شاعری است که علاوه بر آنکه سبکی مختص به خود دارد و از نقطه‏ نظر شعر و هنر از قله‏ های شعر فارسی است زندگی‏نامه‏‏ای دارد که حتی غیرعلاقه‏ مندان به ادبیات را نیز مجذوب می‏کند.

به هر حال اگر قرار باشد شاعران فارسی‏ زبان را رده‏ بندی کنیم –هرچند رتبه دادن در هنر و خصوصاً شعر که وادی گسترده و متنوعی است چندان عاقلانه به نظر نمی‏رسد- بی‏شک مولانا از سرآمدان و صدرنشینان شعر فارسی است. 

در خلال متن و به تناسب موضوع ابیاتی از مولانا آورده شد و به عنوان حسن ختام یکی از شاهکارهای این «شاعرترین شاعر جهان» (*) را باهم مرور می‏کنیم:

 

به انتخاب و توضیح: امیر مرادی