شهرستان ادب: امروز ۲۰ مهر سالروز بزرگداشت حافظ شیرازی بزرگ شاعر قرن هشتم هجری و مقبول‌ترین شاعر پارسی زبان است. با توجه به تعدد و تنوع دیوان‌های حافظی که در بازار کتاب موجود است و تصحیح‌های مختلفی که از شعر این شاعر وجود دارد، برای خیلی‌ها این پرسش مطرح است که اگر بخواهند دیوان حافظ را بخوانند یا بخرند، سراغ کدام تصحیح بروند؟ و اصلا این تصحیح‌ها با هم تفاوت چندانی دارند یا نه؟ یا اصلا خود اصطلاح تصحیح به چه معناست؟ شاعر و پژوهشگر گرامی آقای امیر مرادی سعی کرده است در این یادداشت پاسخ‌های کاربردی و دقیقی را برای این پرسش‌ها پیدا کند.
۱- تصحیح چیست؟
نگاشته‌های امروزی ما که به چاپ می‌رسند جز اندکی و آن هم در مرحلۀ ویراستاری و حروف‌نگاری دچار تغییرات و تصرفات نمی‌شوند. اما وضعیت پیشینیان که ویراستاری و چاپ به شکل امروزی را نداشته‌اند چگونه بوده است؟ باید گفت در گذشته بیشتر استنساخ و کتابت نسخه‌های خطی رواج داشته است. یعنی عده‌ای کارشان این بوده است که از روی نسخۀ اصلی نویسنده می‌نوشته‌اند و عده‌ای دیگر از روی کاتبان اولیه و به همین ترتیب ادامه می‌یافته است تا اینکه اثر از خانه‌ای به محله‌ای، از محله‌ای به شهری و از شهری به کشور و کشورهای دیگر تکثیر می‌شده است. این نسخه‌ها دست به دست گشته‌اند و تحت عنوان میراث ادبی، خود را به عصر حاضر رسانده‌اند.
در این گذر تاریخی، طبیعی است که بسیاری نسخه‌ها به دلایل گوناگون از میان رفته باشند اما نکتۀ جالب اینجاست که آن‌ها که از یک کتاب واحد باقی مانده‌اند نیز هیچ‌گاه یکسان نیستند. چرا؟ این عدم همسانی‌گاه از سهل انگاری کاتب سرچشمه می‌گیرد،گاه افاضۀ ادبی و تصرف در متنِ صاحبان نسخه‌هاست و در موارد بسیاری هم اقتضائات سیاسی و اجتماعی دوران سبب این تغییراتند.
خلاصۀ مطلب این است که اکنون از هر کتابی که بگویید از یک تا ده‌ها نسخه وجود دارد که در موارد بیش از یک نسخه، با یکدیگر اختلافاتی بعضاً فراوان دارند. برای خوانندۀ معمولی شاید چندان مهم نباشد که «کشتی‌شکستگان» باشند که می‌گویند: «ای باد شرطه برخیز» یا «کشتی‌نشستگان»؛ اما هستند کسانی که عمر خود را پای دریافتن آن متنِ دقیقِ اصیلِ اولِ اولِ اول می‌گذارند. بله؛ مصححان.
تصحیح مجموعه‌ای از روش‌ها و معلومات است که هدف از به کار بستن آن‌ها در مورد هر متن، به دست دادن متنی هر چه نزدیک‌تر به متن اصلی است که از زیر قلم نویسندۀ اصلی خارج شده است. تمام تلاش یک مصحح این است که به عنوان یک امانت‌دار، دخالت‌های عمدی و سهوی کاتبان و خوانندگان و نسخه‌داران که متن را تغییر داده‌اند، بزداید و با استفاده از معلوماتی که از زندگی، زبان، اندیشۀ نگارندۀ اثر و روزگار زیست وی دارد به متن پدیدآورندۀ اصلی نزدیک شود.
۲- چگونه تصحیح می‌کنند؟
در تصحیح سه عامل به طور هم‌زمان تأثیرگذارند: مواد و منابع، شایستگی و اهلیت مصحح، شیوه و روش استدلالی کار. مواد و منابع یعنی اینکه مصحح باید در درجۀ اول همۀ نسخه‌های موجود و در درجۀ دوم همۀ نسخه‌های معتبر و اصل را بشناسد و بیابد. یک مصحح خوب باید کتابخانه‌ها و خزائن مهم نسخ خطی داخل و خارج کشور خود را بشناسد و استفاده از فهارس نسخه‌های خطی را بلد باشد. گاهی این کتابخانه‌های رسمی نیز جوابگو نیستند و مصحح باید به دردسرهای فراوانی بیفتد؛ از جستجو در نقاط دورافتاده و پرسش نفر به نفر تا پرداخت مبالغ سنگین برای یک نسخۀ خطی چند صفحه‌ای. توجه به سه اصل قدمت، اصالت و صحت در اساس قرار دادن نسخه‌ها از موارد الزامی در تصحیح است.
مصحح به عنوان مسئول متن نهایی چاپ‌شده نمی‌تواند هر کسی باشد. یک مصحح خوب بایستی به زبان و شیوۀ مرسوم عصر نگارش اثر و آثار دیگر نگارندگان متون تص...
ادامه مطلب