دانش‎آموزان چقدر و چگونه با مولوی آشنا می‎شوند؟| جایگاه مولوی در کتب درسی

شهرستان ادب: جلال‌الدین محمد بلخی هشت قرن پیش در حالی ظهور کرد که ادبیات صوفیانه را روحی تازه بخشید.  با توجه به این نکته که در قرن‌ها بعد از وفات او، در همین سال‌های معاصر نیز همگان نام او را با برگزاری کلاس‌های مثنوی‌خوانی، فیه ما فیه و ... زنده نگه داشته‌اند، بر آن شدیم که در روز بزرگداشت او به صورت اجمالی، حضور اشعار این شاعر گران‌قدر را در کتب آموزشی مدارس بررسی کنیم تا بدانیم که مولانا در ادبیات آموزشی معاصر از چه جایگاه و رتبه‌ای برخوردار است.

1. نخستین بار، دانش‌آموزان در سال چهارم ابتدایی با مولوی در کتاب فارسی خود آشنا می‌شوند. مؤلفان کتاب، قصۀ زیبای طوطی و بازرگان را به عنوان پنجمین درس در این کتاب به صورت بازنویسی‌شده آورده‌اند و دانش‌آموزان از این قصه مفهوم دانایی، هوشیاری و رهایی را فرا می‌گیرند. (ص 42)
   
   
2. در سال پنجم ابتدایی، دو بیتِ «این درختانند همچون خاکیان/ دست‌ها برکنده‌اند از خاکدان/ با زبان سبز و با دست نیاز/ از ضمیر خاک می‌گویند راز» از مثنوی معنوی در بخش نیایش انتهای کتاب به همراه مناجاتی از کتاب فیه ما فیه آورده شده است. (ص 140)
   
   
3. قصۀ آشنایی مولانا با عطار نیشابوری در درس یازدهم از کتاب ششم ابتدایی، از ملاقات این دو شاعر زمانی که جلال‌الدین محمد، کودکی بیش نبود سخن می‌گوید و عطار در این ملاقات کتاب اسرارنامه را به مولانا تقدیم می‌کند. (ص 68)
   
   
4. استفاده از نام و تک‌بیت‌هایی از مولانا در کتاب سال هفتم (پایۀ اول متوسطه اول)، دیده می‌شود. ضمن آن‌که در شعری با عنوان «راز شکوفایی» از او، دانش‌آموزان با مفهوم رازداری ضمن تضمین به حدیث پیامبر(ص) که رازداری، موجب زود برآورده شدن مراد انسان‌هاست، آشنا می‌شوند. (ص 36)
   
   
5. فارسی سال هشتم، مولانا را در شمار شاعران تعلیمی قرار می‌دهد و او را از مثنوی‌سرایان ادبیات پارسی معرفی می‌کند. مثنویِ «شیر حق» از مولانا که در وصف مولای متقیان، حضرت علی(ع)، با بیتِ معروفِ «از علی آموز اخلاص عمل/ شیر حق را دان منزه از دغل» آغاز شده، از دفتر اول کتاب «مثنوی معنوی»ِ این شاعر نقل شده است. (ص 86)
   
   
6. اما مولوی در کتاب سال نهم، از مهجورترین شاعرانی‌ست که تنها به اندازه یک بیت از او، آن هم به عنوان تمرین در کتاب فارسی یاد شده است: «چون سگ اصحاب کهف، آن خرس زار/ شد ملازم در پی آن بردبار». (ص 85)
   
   
7. در کتاب‌های متوسطۀ دوم اما، اوضاع قدری بهتر از کتاب‌های گذشته است. به‌خصوص در کتاب‌های مخصوص رشتۀ انسانی که به عصر مولوی پرداخته؛ هرچند نه به آن اندازه که انتظار می‌رود.
   
   
8. در نظام آموزشی امسال، سال اول متوسطۀ دوم حذف شده است. اما در کتاب فارسی متوسطۀ دوم با شعر «هر نفس آواز عشق می‌رسد از چپ و راست» و نثرِ «پیدای پنهان» با بیان قصه‌ای از یک غلام مسلمان و ارباب کافرش، از مولوی سخن به میان آمده ‌است. (ص 62 و 97)
   
   
9. کتاب تخصصی تاریخ ادبیات ایران و جهان مخصوص رشتۀ انسانیِ سال دوم متوسطۀ دوم، به عصر مولوی پرداخته است و مولانا را به عنوان شاعری خداجو همراه با مثنوی‌های عرفانی که حاوی نغزترین داستان‌ها و پرمغزترین تمثیل‌های ادب فارسی‌ست معرفی کرده. اما جای خالی مثنوی‌های او در آن صفحات خالی‌ست. (ص 127)
   
   
10. قصۀ طوطی و بازرگان در کتاب فارسی سال سومِ رشتۀ انسانی به نظم آورده شده که جای تقدیر دارد. (ص 129)
    
    
11. در ادبیات عمومی سال سوم دبیرستان، در توضیح ادبیات شورانگیز و طرب‌آمیز غنایی، از غزلِ «هین سخن تازه بگو، تا دو جهان تازه شود/ وارهد از حدّ جهان، بی‌حد و اندازه شود» از مولانا یاد کرده‌اند. (ص 103) همچنین قصۀ آموزندۀ «موسی و شبان» با پیام گفتگوی صمیمی و ساده با خداوند، پایان این کتاب را جانی تازه بخشیده‌است. (158)
    
    
12. شعر «هرکه عاشق‌تر بود بر بانگ آب» در کتاب تخصصی انسانی در ادبیات پیش‌دانشگاهی (ص 155) و تحلیل آثار مهم نظم همراه با معرفی مولانا ضمن ذکر نام آثار او و آوردن شعر رومیان و چینیان از مثنوی مولوی، نیز قابل توجه‌اند. (ص 186)
    
    
13. در ادبیات عمومی پیش‌دانشگاهی اما جای خالی مولانا به‌خوبی احساس می‌شود.
    
    

جای درنگ دارد که در ادبیات آموزشی و عمومی معاصر ما در سال‌های ابتدایی و دبیرستان، بیش‌تر اوقات جز اشاره‌ای کوتاه به جلال‌الدین محمد، هیچ معرفی صحیح و ارزش‌مندی از این شاعر صورت نمی‌گیرد.

حال این سؤال مطرح است که چرا آن‌گونه که شایسته و بایسته است، مولانا در ادبیات آموزشی این سرزمین جز به‌قدر محدودی راه نگشوده؟ چرا متن مثنوی‌های او که نمونۀ بارزی از تجارب و نکات آموزنده است، از نگاهِ نسل تازۀ ما دور و پنهان مانده؟ حال آن‌که به‌راستی می‌توان او را  از گنجینه‎های ادبی جهانی و نیز سرمایۀ عرفانی و اخلاقی شناخته‎شده برای تمدن‎های فرهیخته برشمرد که می‌توانند در زندگی هریک از پارسی‌زبانان الگو و نمونه باشند و راه رسیدن به کمال را برای هر روح مشتاقی، هموار کنند.

المیرا شاهان