شهرستان ادب: مطلب هفتم از پروندۀ تخصصی بررسی ادبیات در کتابهای درسی، گزارشی است از المیرا شاهان پیرامون ادبیات (شعرها، داستان‌ها و...) در کتاب فارسیِ سال اول دورۀ اول متوسطه (پایۀ هفتم). این گزارش را با هم می خوانیم.
مشخصات گزارش‌گر این مطلب:
کارشناس‌ارشد زبان و ادبیات فارسی - معلم فارسی و نگارش پایۀ چهارم تا نهم – شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار.
مشخصات کتاب:
گروه مؤلفان پایۀ هفتم: عباسعلی وفایی، حسن ذوالفقاری، شهین نعمت‌زاده، حسین قاسم پورمقدم، سپیده خلیلی، حاتم زندی، فریدون اکبری شِلدره، منوچهر علی‌پور، معصومه نجفی، محمد نوریان، شهناز عبادتی، فرح نجاران، علی‌اکبر روشندل و ابراهیم هداوند میرزایی (اعضای شورای برنامه‌ریزی)
حسین قاسم پورمقدّم، فریدون اکبری شِلدره، معصومه نجفی، محمّدرضا سنگری، علیرضا چنگیزی و زهرا سلطانی مطلق (اعضای گروه تألیف) حسن ستایش (ویراستار)
سال انتشار و نوبت چاپ کتاب مورد بررسی: چاپ ششم 1397
تیترها:
· جای خالی شعر عاشقانه در کتاب درسی
· قصه‌های مجید، بهترین انتخاب مؤلفانِ این کتاب در حوزۀ داستان است
مشروح گزارش:
آسمانی فراخ و آبی‌رنگ با دماوندی که گویی در نخستین روزهای بهار است و هنوز ردّی از برف زمستانی بر شانه‌هایش دارد همراه با دشتی پر از لاله‌های سرخِ روییده بر پوستۀ خاک، اولین تصویری‌ست که از کتاب فارسی پایۀ هفتم می‌بینیم؛ مزین به شعری از محمود کیانوش که به استقبال این بیت مشهور شیخ اجل یعنی «برگ درختان سبز پیش خداوند هوش/ هر ورقی دفتری‌ست معرفت کردگار» رفته و اینطور سروده: «معرفت کردگار/ دیدن این عالم است/ خوب، جهان را ببین/ هرچه ببینی کم است.»
این اولین مواجهۀ ما با کتابی است که تفاوت‌های بارزی با کتاب پیشین خود، یعنی کتاب فارسیِ سال دوم راهنمایی در نظام آموزشی قبلی، دارد. بررسی محتوای آموزشی این کتاب در حوزۀ شعر و داستان، موضوعی‌ست که در این گزارش به آن خواهیم پرداخت.
در باب فصول
کتاب فارسی هفتم از هفت فصل با عناوینِ «زیبایی آفرینش»، «شکفتن»، «سبک زندگی»، «نام‌ها و یادها»، «اسلام و انقلاب اسلامی»، «ادبیات جهان» و دو فصل آزاد با موضوع ادبیات بومی تشکیل شده است که در مقایسه با کتاب قبلی، با جابجایی و تغییر نام فصول و حذف فصلِ «سرزمین من» مواجهیم. در انتخاب درس‌ها، تنها یک حکایت، با کتاب پیشین مشترک است و به‌عبارتی می‌توان گفت کتاب سال دوم راهنمایی، بیش از هر کتابی به کتاب سال دومِ دورۀ اول متوسطه یعنی فارسی هشتم شباهت دارد و بعضی اشعار و داستان‌ها عیناً به کتاب هشتم منتقل شده است؛ شعرها و داستان‌هایی مثل یاد حسین(ع)، همدلی و اتحاد، شوق آموختن، صورتگر ماهر، به خدا چه بگویم؟، جوانه و سنگ، پند پدر (با تغییر عنوان به: راه نیک‌بختی)، اخلاق نیکان (با تغییر عنوان به: آداب نیکان)، اخلاق رایانه‌ای، اسوۀ نیکو، آزادگی، نام خوش‌بو، نوجوان باهوش، آشپززادۀ وزیر، قلم سحرآمیز، دو نامه، آقا مهدی، ای وطن، پرندۀ آزادی، کودکان سنگ، راه خوشبختی، آن سوی پنجره و نیایش.
در باب نظم
به‌طور لی در فارسی پایۀ هفتم، 8 شعر مستقل (شامل 4 شعر کهن و 4 شعر معاصر) و 6 شعر در خلال درس‌ها قرار دارد که این تعداد شعر مستقل در مقایسه با کتاب قبلی، به نصف رسیده است؛ چرا که پیش از این دانش‌آموزان در این سال، با 16 شعر مستقل (شامل 9 شعر کهن، 5 شعر معاصر و 2 شعر ترجمه) روبرو می‌شدند. فقط گریزِ مؤلفان یا نویسندگان به ابیاتی که به محتوای درس‌های کتاب نزدیک‌اند، در هر دو کتاب به یک نسبت بوده‌اند. در کتاب حاضر، 5 شعر قالب مثنوی، 2 شعر قالب چارپاره و 1 شعر قالب مخمس دارد که در کتاب قبل دانش‌آموزان با 7 مثنوی، 3 غزل، بریده‌ای از 2 قصیده، 1 چارپاره و 1 مخمس آشنا می‌شدند. این آمار گویای این نکته است که جای خالی قالب‌های دیگر، مثل قالب نو یا نیمایی، به‌خوبی در فارسی سال هفتم دورۀ اول متوسطه به چشم می‌آید.
دانش‌آموز در این کتاب با نظامی‌گنجوی، قیصر امین‌پور، مولوی، محمدجواد محبت، پروین اعتصامی، ملک‌الشعرای بهار، ابوالقاسم فردوسی و خواجوی کرمانی آشنا می‌شود و نام برخی شاعران از جمله شیخ محمود شبستری، سعدی، شهریار، خیام نیشابوری، باباطاهر، بیدل دهلوی، گلشن آزادی، نظامی، اقبال لاهوری و عطار نیشابوری تنها در ابتدای بعضی فصول یا میانۀ درس‌ها با بیت یا ابیاتی چند، به چشم می‌آید که دو بیت از عطار نیشابوری، در پشت جلد این کتاب نیز دیده می‌شود. این در حالی‌ست که برخلاف کتاب قبل، دیگر نامی از حافظ، ادیب‌الممالک فراهانی، حمید سبزواری، ایرج میرزا، جامی، وصال شیرازی، نسیم شمال، قاآنی شیرازی، میرزا حبیب خراسانی، فدایی مازندرانی، هاتف اصفهانی، صائب تبریزی، فیض کاشانی، وحشی بافقی، نزار قبانی، محمود درویش و تاگور در هیچ کجای کتاب تازه آورده نشده و به نظر می‌رسد، اگر در هر کتاب تعداد حضور هر شاعر تنها یک بار بود و صفحات بیشتری به شعر تخصیص می‌یافت، فرصت حضور و درک سایر شاعران نیز فراهم می‌شد. اما غالب اشعار شاعران مذکور چنان‌که پیش از این نیز ذکر آن رفت، از کتاب سال دوم راهنمایی به کتاب پایۀ هشتم کنونی منتقل شده و دانش‌آموزان در این پایه بیشتر از شعر، با داستان، حکایت، زندگینامه، متن سخنرانی، جستار یا مقاله مواجه‌اند.
در باب نثر
کتاب پایۀ هفتم، 28 نثر دارد که 9 زندگینامه، 8 داستان معاصر (شامل 2 اثر ترجمه)، 4 مقاله، 3 حکایت کهن، 1 متنِ سخنرانی، 1 یادداشت، 1 نامه و 1 خاطره را شامل می‌شود. نکتۀ قابل توجه در این کتاب، عدم وجود نام نویسنده در انتهای برخی آثار است که نمی‌توان بدون تحقیق به‌درستی دریافت که کدام یک از آثار، دست‌رنج نویسندگان معاصر و کدام‌یک به قلم مؤلفان کتاب است؛ به‌خصوص مطالبی که دربارۀ زندگینامۀ شخصیت‌های غیرادبی، در کتاب مشاهده می‌کنیم. ضمن اینکه مشخصات کاملی از نام کتاب یا مجموعه‌ای که اثر از آن استخراج شده نیز نمی‌بینیم و این موضوع، چه در دروس منظوم و چه در دروس منثور، قابل توجه و بازبینی است.
در بخش نثر، دانش‌آموز با قلم افرادی از جمله دکتر علی شریعتی، طاهره ایبُد، نادر ابراهیمی، عباس اقبال‌آشتیانی، هوشنگ مرادی‌کرمانی، محمد ناصری، محمدحسن حسینی، مهناز بهمن، کیومرث صابری‌فومنی، امیرحسین فردی، غلامعلی حدادعادل، فتح‌الله دیده‌بان، کلیک مورمان و ویتاتو ژیلینسکای آشنا می‌شود و حکایاتی از گلستان سعدی و بُستان‌العارفین (بدون ذکر نام نویسنده) و حکایتی از جامی را می‌خواند؛ درحالی‌که در بین آثار منتخب معاصرین افرادی دیده می‌شوند که آثار نوجوان یا حتی مشهوری برای این گروه سنی و حتی بالاتر ندارند.
در باب محتوا
کتاب با ستایشی از مثنوی مشهورِ «ای نام تو بهترین سرآغاز»، از خمسۀ نظامی‌گنجوی آغاز می‌شود و بندی از الهی‌نامۀ خواجه عبدالله انصاری ضمیمۀ آن شده است. ابیاتی که در سال‌های قبل نیز، دانش‌آموزان مختصری از آن را خوانده‌اند و ستایشی دل‌انگیز در ادبیات فارسی به حساب می‌آید.
فصل اول «زیبایی آفرینش» نام دارد که برگرفته از فصل سوم کتاب قبل با همین عنوان است و بیتی توحیدی از شیخ محمود شبستری در صفحۀ معرفی فصل قرار گرفته است. درس اول این فصل، «زنگ آفرینش» با شعری از قیصر امین‌پور در قالب چارپاره، شروع خوبی برای آموزش درس فارسی‌ست؛ چرا که اجزایی از طبیعت را به دانش‌آموزانی تشبیه کرده که در کلاس جنگل سبز (به عنوان مخلوقی از مخلوقات زیبای خدا) نشسته‌اند و معلم انشا به زبان شعر اما قابل درک، از آرزوهای شبنم، دانه، غنچه، جوجۀ گنجشک و پرستو و کبوتران سؤال می‌کند؛ این آرزوها تنوع موضوعی دارند و شعر قیصر به معلم این فرصت را می‌دهد که از دانش‌آموزان دربارۀ آرزوهای‌شان بپرسد. سپس حکایت «اندرز پدر» را از گلستان سعدی می‌خوانیم که نثری ثقیل با کلماتی سخت و کم‌کاربرد دارد. موضوع حکایت، موضوعی خوب و آموزنده دربارۀ پرهیز از غیبت کردن است، اما با عنوان فصل، تناسبی ندارد.
درس دوم این فصل، بخشی از کتاب کویر نوشتۀ دکتر علی شریعتی با عنوانِ «چشمۀ معرفت» دربارۀ زیبایی‌های خلقت خداست. اما نکتۀ قابل توجه بیتی منسوب به سعدی‌ست که به پایان درس اضافه شده، اما طبق تصحیح دکتر مظاهر مصفا، محمدعلی فروغی و بهروز ثروتیان می‌بایست به نحو دیگری در کتاب درسی قرار می‌گرفت؛ بیتِ «برگ درختان سبز، در نظر هوشیار/ هر ورقش دفتری‌ست، معرفت کردگار»، بنا به سه تصحیح مذکور بهتر بود ویرایش شود و عبارت «پیش خداوند هوش» و واژۀ «ورقی» جایگزین عبارت «در نظر هوشیار» و واژۀ «ورقش» می‌شد یا مؤلفان، منبع و تصحیح احتمالیِ مورد استفاده را در ذیل درس ذکر می‌کردند!
فصل اول با بخش روان‌خوانی و داستان کوتاه «کژال» نوشتۀ طاهره ایبد، نویسندۀ کودک و نوجوان، به پایان می‌رسد. داستانی روان و یک‌دست، دربارۀ گم شدن روناک، توسط مادرش (دایه‌اش) که کژال نام دارد، با پیام مقاومت و ایستادگی در برابر تهاجم بدخواهان و جان‌فشانی برای حفظ و دفاع از سرزمین خود. این موضوع اما متناسب با عنوان فصل نیست و بهتر بود در فصلی که مضمونی مشابه محتوای این داستان داشت، جای می‌گرفت.
عنوان فصل دوم، «شکفتن» و برگرفته از فصل چهارمِ کتاب قبلی‌ست که با بیتی از بیدل دهلوی با موضوع شکوفایی و به سر رسیدن انتظار معرفی شده. درس سوم در این فصل، «نسل آینده‌ساز» از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با دانش‌آموزان است. محتوای این سخنرانی، شکوفایی استعدادها و سازندگی‌ست که با عنوان فصل تناسب دارد.
در بخش شعرخوانی، شعری از دفتر اولِ مثنوی معنوی مولوی با عنوان «توفیق ادب» قرار گرفته که هر دو بیت از بخش‌های متفاوت مثنوی انتخاب شده‌اند. بنابراین دانش‌آموز با شعری یک‌پارچه و محتوایی مشابه روبرو نیست؛ چرا که در بیت نخست خداوند مورد ستایش قرار می‌گیرد، در بیت دو شاعر از خداوند دریایی از دانش طلب می‌کند، در بیت سه و چهار یاد خداوند را موجب دور ماندن از حرص و آز می‌داند و در دو بیت پایانی، ادب را موجب موفقیت برمی‌شمارد! بنابراین نمی‌توان تمام ابیات را به موضوع فصل نزدیک دانست.
درس چهارم، چارپارۀ «با بهاری که می‌رسد از راه» سرودۀ محمدجواد محبت، شاعر شعر مشهورِ دو کاج است. شعری با موضوع بهار، رویش شکوفه‌ها و جوشیدن چشمه‌ها. پیام این شعر، میل به تازگی، دوری از سردی و اندوه، و لبخند زدن و مثبت‌اندیشی در زندگی‌ست. شاعر دانش‌آموزان را به شادمانی، شکوفایی و جوانه‌زدن دعوت می‌کند و خداوند را بهترین دوست انسان می‌داند.
این فصل با متنی دربارۀ نوجوانی، بدون ذکر نام نویسنده، به پایان می‌رسد؛ شکل‌گیری شخصیت نوجوان در معاشرت با افراد گوناگون، شادابی، دقت در آفرینش، شگفتی‌های طبیعت و تأمل در آن‌ها، پاکیزگی و آراستگی، تقویت مهارت‌های هنری و امید به آینده، از پیام‌های اصلی این متن است که با عنوان این فصل متناسب است.
«سبک زندگی» سومین فصل کتاب است که درحقیقت همان فصل اخلاق و زندگی در فصل پنجم کتاب قبلی‌ست. بیتی از گلشن آزادی با موضوع رهایی و آزادی در معرفی فصل آورده شده. در درس ششم که اولین بخش این فصل را تشکیل می‌دهد، داستانِ «قلبم کوچکم را به چه کسی بدهم؟» از نادر ابراهیمی قرار گرفته است. این داستان ظاهراً دربارۀ دخترکی‌ست که می‌خواهد قلب کوچکش را به کسی هدیه بدهد، وقتی می‌فهمد قلب او می‌تواند بیشتر از یک نفر را در خود جا دهد، می‌گوید: «باقی قلبم را می‌بخشم به همۀ آن‌ها که جنگیدند و دشمن را از خاک ما، از سرزمین ما، و از خانۀ ما انداختند بیرون... » و ابراهیمی در این بخش، موضوع داستان را تا حدودی به پایداری و دفاع از وطن سوق می‌دهد. هرچند که این واکنش دختر، کمی تصنعی و غیرطبیعی جلوه می‌کند؛ چرا که او هیچ زمینۀ عاطفی و هیجانی نسبت به رزمندگان در هیچ کجای داستان ندارد. ضمناً به نظر می‌رسد داستان بیشتر برای گروه سنی کودکان مناسب باشد، چرا که نوجوانان تا این سن، با متون سخت‌تر و زبان دشوارتری روبرو بوده‌اند.
درس هفتم، شعری با عنوان «علم زندگانی» سرودۀ پروین اعتصامی و در قالب مثنوی‌ست. این شعر، دربارۀ جوجۀ کبوتری است که می‌خواهد از نقطه‌ای به نقطۀ دیگر پرواز کند، اما هنوز پرواز را به‌درستی نیاموخته، بنابراین خسته می‌شود و از پا می‌افتد؛ پیام پروین در این شعر، کوشش بسیار و استفاده از تجربیات دیگران برای کسب موفقیت است و شاعر این نکته را از اصلی‌ترین نکات زندگی برشمرده.
حکایت «دعای مادر» که از بُستان‌العارفین انتخاب شده، بخش بعدی درس است که متأسفانه نام نویسنده در آن درج نشده. این حکایت دربارۀ توجه به مادر و اجابت دعای او در حق فرزند است و نویسنده احترام و توجه به او را برتر از شب زنده‌داری می‌داند. این حکایت با موضوع فصل یعنی سبک زندگی، تناسب دارد.
درس هشتم، دربارۀ اهمیت وقت، فراموشی گذشته و لذت بردن از زندگی با عنوان «زندگی همین لحظه‌هاست» نوشتۀ عباس اقبال آشتیانی‌ست که درسی مناسب برای دانش‌آموزان است؛ هرچند منبع مشخصی برای این نوشته درج نشده.
بخش روان‌خوانیِ این فصل، «سفرنامۀ اصفهان» بریده‌ای از قصه‌های مجید، نوشتۀ هوشنگ مرادی‌کرمانی‌ست. داستانی جذاب و خواندنی با زبانی آمیخته به طنز از نوجوانی که با یک رانندۀ کامیون از کرمان به اصفهان سفر می‌کند، اما برای دیدن آثار تاریخی و زیبای اصفهان، ناکام می‌ماند. این داستان از جذاب‌ترین و یکی از بهترین انتخاب‌های گروه مؤلفان برای کتاب فارسی پایۀ هفتم و این گروه سنی‌ست.
چهارمین فصل کتاب یعنی «نام‌ها و یادها»، عنوانی مشترک با یکی از فصول کتاب قبل دارد. بیتی از مولوی معرف این فصل است با این پیام که همنشینی با نیکان، موجب زیبایی و طراوت روح آدمی خواهد شد.
درس نهم در این فصل، با عنوان «نصیحت امام(ره)» بخشی از پاسخِ نامۀ امام خمینی(ره) به دانش‌آموزان یک مدرسۀ دخترانه است دربارۀ نصیحت و امام ایشان را به عمل به وظایف اسلامی، خدمت به پدر و مادر و احترام به معلمان سفارش کردند که این موضوع بیشتر متناسب با فصل قبل و سبک زندگی‌ست. در بخش بعد، «شوق خواندن» زندگینامۀ علامه جعفری از کتابی به همین نام، نوشتۀ محمد ناصری را می‌خوانیم.
درس دهم با موضوع «کلاس ادبیات» دربارۀ بخشی از زندگی نیما یوشیج از کتابی به همین نام، نوشتۀ محمدحسن حسینی استخراج شده که در آن نیما یکی از نخستین شعرهایش را برای نظام وفا (معلم ادبیات) و همکلاسی‌هایش، می‌خواند. بخش بعد، «مرواریدی در صدف»، زندگینامۀ پروین اعتصامی‌ست که از کتابی به همین نام، نوشتۀ مهناز بهمن آورده شده. در این درس یکی از نخستین شعرهای پروین به همراه بیتی از شهریار در تحسین این بانوی شاعر آمده. سپس، زندگینامۀ دکتر حسابی را می‌خوانیم که نویسندۀ آن مشخص نیست و تنها در پایان درس برای ارتباط دادن این دانشمند به ادبیات، اینطور نوشته شده است: «دلبستگی استاد به شعر و ادب تا اندازه‌ای بود که سر در خانه‌اش را به این بیت سعدی آراسته بود... به جان زنده‌دلان، سعدیا، که ملک وجود/ نیرزد آنکه دلی را ز خود بیازاری». در این بخش از کتاب، یک زندگینامۀ دیگر با عنوان «فرزند انقلاب» دربارۀ دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی آورده شده که نام نویسندۀ این زندگینامه نیز ذکر نشده. تنها ارتباط این دانشمند بزرگ به کتاب درسی فارسی این است که ایشان به مشاعره علاقمند بودند!
در بخش شعرخوانی، مخمسی از ملک‌الشعرای بهار با تضمین شعری برگرفته از حکایتی در گلستان سعدی، با عنوان «گِل و گُل» به چشم می‌خورد، که شعری مورد علاقۀ دانش‌آموزان با موضوع تأثیر همنشین خوب است.
در درس یازدهم با عنوان «عهد و پیمان»، مطالبی دربارۀ شهید رجایی و شهید چمران قرار دارد که نام نویسندۀ هیچ کدام ذکر نشده؛ تنها یک خاطره از کیومرث صابری‌فومنی (گل‌آقا) دربارۀ شهید رجایی با ذکر نام نویسنده موجود است.
نکتۀ مهم این است که بار بسیاری از مطالب این فصل را موضوعات اجتماعی و سیاسی بر دوش گرفته و دانش‌آموز بیش از آن که با زندگینامۀ چهره‌های ادبی ملی و میهنی آشنا شود، با زندگینامۀ چهره‌های سیاسی و علمی روبرو می‌شود؛ افرادی نظیر دکتر حسابی، شهید رجایی، شهید چمران، امام خمینی(ره)، دکتر کاظمی‌آشتیانی و علامه جعفری. در حالی که می‌شد در انتخاب چهره‌ها، ارتباطی ادبی در نظر گرفت و برای مثال بریده‌ای از مناجات‌های شهید چمران یا اشعاری از امام خمینی(ره) را به‌عنوان آثار ادبی در کتاب آورد.
فصل پنجم کتاب فارسی هفتم، «اسلام و انقلاب اسلامی» است. شعری از عطار نیشابوری در ستایش خداوند برای جان و ایمان بخشیدن به خاک در صفحۀ معرفی فصل قرار دارد. این فصل طولانی‌ترین فصل کتاب است. در درس دوازدهم، بخشی از کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» از شهید مرتضی مطهری را می‌خوانیم که به معرفی دانشمندان، اندیشمندان و مشاهیر پرداخته است و زبان فارسی را در گسترش اسلام مؤثر دانسته که با موضوع درس تناسب دارد.
بخش شعرخوانی، ابیاتی از شاهنامۀ فردوسی را با عنوان «رستگاری» به دانش‌آموزان معرفی کرده است. هرچند این شعر هم مثل شعر «توفیق ادب»، ابیاتی از بخش‌های دیگر شاهنامه دارد، اما به‌خوبی توانسته پیام شعر، یعنی خوبیِ اتحاد دین و دانش با یکدیگر را نمایش دهد.
درس سیزدهم، متنی بدون نام نویسنده با عنوان «اسوۀ نیکو»، پیرامون زندگی پیامبر(ص) و نکاتی دربارۀ ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری آن حضرت است که با سه بیت از قصیدۀ مشهور سعدی به پایان می‌رسد.
حکایت «چراغ» از بهارستان جامی نیز دیگران را به روشن‌اندیشی فرا می‌خواند که با محتوای فصل قرابت دارد.
درس چهاردهم با عنوان «امام خمینی(ره)»، زندگینامۀ ایشان برگرفته از کتابی به همین نام، نوشتۀ امیرحسین فردی‌ست که از فعالیت‌های اسلامی، اجتماعی و سیاسی ایشان در طول مدت حیات، سخن گفته است؛ اما جای وجه ادبی شخصیت ایشان، در این نوشتار خالی‌ست و بهتر بود نمونهای از اشعار ایشان نیز در ادامۀ درس می‌آمد.
بخش روان‌خوانی، داستان «مرخصی» نوشتۀ محمدرضا کاتب، نویسندۀ دفاع مقدس است که متأسفانه عنوان کتاب یا منبع اصلی که این داستان از آن برداشته شده، در کتاب گفته نشده. داستان دربارۀ نوجوانی بسیجی است که از جبهه به خانه برمی‌گردد، اما برای حضورِ دوباره در جبهه، با مخالفت مادرش روبرو می‌شود. با این حال راهی برای رفتن پیدا می‌کند. داستان آمیخته با زبان طنز است و از این جهت مناسب دانش‌آموزان است، اما به‌طورکلی، این داستان چنگی به دل نمی‌زند و ای کاش تعلیق و انتظار در داستان به گونه‌ای بود که پایان باز آن، می‌توانست به خواننده ضربه بزند.
دو فصل از کتاب، مثل کتابهای فارسیِ مقاطع دیگر، دربارۀ ادبیات بومی و تولید محتوای آموزشی توسط دانش‌آموزان و دبیر است. هر دو فصل با یک بیت مشترک از نظامی با موضوع ایران معرفی شده‌اند. در دومین فصل آزاد، درسی با عنوانِ «چرا زبان فارسی را دوست دارم؟» با یادداشتی از غلامعلی حدادعادل آمده که یادگیری زبان فارسی را برای بهره‌مندی از سخن دانشمندان و حکیمان و لذت بردن از نظم و نثرهای دلپذیر فارسی، ضروری می‌داند که با عنوان فصل یعنی ادبیات بومی متناسب است؛ هرچند یادداشتی کامل و جامع نیست و بیشتر حاصل ذوق نویسنده است. در پایان آن نیز بیتی از حافظ بدون ذکر نام شاعر آمده که نشان از شدت علاقمندی نویسنده این یادداشت به زبان فارسی دارد.
فصل ششم و پایانیِ کتاب با عنوان «ادبیات جهان»، با همین عنوان در کتاب پیشین نیز وجود داشت و معرفی آن در کتاب تازه با بیتی از اقبال لاهوری دربارۀ استقلال ملی‌ست.
«آدم‌آهنی و شاپرک» داستانی در درس شانزدهم کتاب و زیرمجموعۀ این فصل است که داستانی نمادین و رمزی‌ست. این داستان نوشتۀ ویتاتو ژیلینسکای، از مجموعه‌داستان «ملخ شجاع» به ترجمۀ ناهید آزادمنش انتخاب شده. این داستان برای گروه سنی نوجوان، دلنشین و خواندنی‌ست.
درس هفدهم، با عنوان «ما می‌توانیم» با نام اصلیِ «مراسم تدفین نمی‌توانم» اثر کلیک مورمان، از مجموعه‌داستان «نغمۀ عشق» انتخاب شده که پیام آن مذمت «نمی‌توانم»های زندگی و خاک‌سپاری آن‌هاست. این داستان نیز از داستان‌های امیدبخش و انگیزه‌دهنده برای دانش‌آموزان این گروه سنی‌ست.
آخرین داستان کتاب که «پیر دانا» نام دارد، افسانه‌ای روسی است که فتح‌الله دیده‌بان آن را به فارسی برگردانده و متأسفانه نویسندۀ این اثر مشخص نیست. کتاب دربارۀ پادشاهی است که دستور قتل عام افراد پیر را می‌دهد، اما پسری برای آن که پدرش کشته نشود، او را در جایی از خانه پنهان می‌کند، تا اینکه حقیقت روشن اما ختم به خیر می‌شود. به نظر می‌رسد که مؤلفان در بحث ادبیات جهان موفق‌تر عمل کرده‌اند، هرچند چنان که پیش از این ذکر آن رفت، شعری از ادبیات جهان در فارسی هفتم وجود ندارد.
این کتاب، با نیایشی از منظومۀ «گل و نوروزِ خواجوی کرمانی» به پایان می‌رسد، که در قالب مثنوی سروده شده و پایانی مناسب برای این کتاب است.
چنان که این پژوهش، درصدد بهبود کیفی کتاب درسی دانش‌آموزان پایۀ هفتم است و سعی در ایجاد علاقۀ مضاعف در دانش‌آموزان نسبت به ادبیات فارسی دارد، تصمیم گرفتیم که نقطه‌نظر سه گروه شاعران، نویسندگان و معلمان را دربارۀ این کتاب بدانیم.
نظر شاعران دربارۀ بخش ادبیات کتاب فارسی سال هفتم
در بین شاعران، اعظم سعادتمند و پونه نیکوی، برای مطالعه و نقد اشعار کتاب فارسی پایۀ هفتم ما را یاری کردند. سعادتمند که پیش از این دو مجموعه‌شعر «باران پس از برف» و «لیلی آذر» (نامزد جایزۀ پروین) را از او خوانده‌ایم، دربارۀ شعرهای این مجموعه گفت: «کتاب از آن جهت که از شاعران متفاوتی شعر دارد، خوب است. اما جای خالی بعضی شاعران نیمایی مثل شاملو، فروغ و به‌خصوص سهراب و اخوان در کتاب احساس می‌شود. حتی می‌شد که چند سطر در کتاب جا داشته باشند.» او ادامه داد: «این افراد جزء تاریخ ادبیات و شاعران بزرگ ما هستند و خیلی خوب است که از آن‌ها نامی برده شود.» این شاعر با بیان اینکه چند سالی‌ست معلم دانش‌آموزان مقطع متوسطۀ اول است، افزود: «خیلی خوب است اگر شعر عاشقانۀ عفیف هم در کتاب فارسی قرار بگیرد؛ چون بسیاری از شعرها بیشتر تعلیمی و آموزنده‌اند؛ نه‌اینکه شعر تعلیمی بد باشد، اما خوب است که نمونهای از شعر عاشقانۀ عفیف نیز در کتاب باشد تا دانش‌آموزان را از نظر عاطفی به درس فارسی علاقمند کند.» سعادتمند پیشنهاد کرد که خوب است سیر مشخصی در کتابهای فارسی همۀ مقاطع تحصیلی برای آشنایی با تمام شاعران وجود داشته باشد و در این‌باره اضافه کرد: «من کتاب تمام پایه‌ها را نخوانده‌ام و نمی‌دانم دانش‌آموزان از پایۀ پنجم تا دوازدهم چطور با شاعران آشنا می‌شوند، اما خوب است که این روند طوری باشد که در هر مقطع و رشته‌ای –نه فقط علوم انسانی– رودکی، سنایی و خاقانی را حتی با دو بیت بشناسند، حتی شاعران جدیدتر را.» او گفت: «ما از قیصر امین‌پور و محمدجواد محبت شعرهایی در کتاب این پایه داریم، اما خوب است شعرهایی از حسین منزوی و محمدعلی بهمنی که نمایندۀ خوبی از غزل معاصر هستند و شعرهای محکمی دارند، در بخش‌هایی از کتاب جا بگیرند.»
پونه نیکوی، شاعر مجموعه‌غزل «6410 روز تنهایی» درس فارسی را چراغ راه درس‌های دیگر معرفی کرد و گفت: «دانش‌آموزان حافظان ارزش‌ها و فرهنگ ملی ما و حافظ اندیشه‌های شاعران و نویسندگان ما هستند. ادبیات عامل وحدت و همبستگی ملت است و ساختار و محتوایی نو تولید می‌کند. آشنایی با شخصیت‌های ادبی، تاریخی، فکری و فرهنگ بومی در قالب ادبیات رخ می‌دهد. اما یک دانش‌آموز ۱۳ یا ۱۴ ساله چقدر در خیال شخصی خود در ابیات این کتاب غرق شده یا به‌عنوان تجربۀ ادبی از آن اشعار استفاده کرده است؟» او ادامه داد: «شعر خوراک هستی و روح و جان آدمی‌ست، پس باید انتخاب‌ها ریشه‌ای‌تر بررسی شوند؛ ادبیات جهان و ادبیات طنز در فارسی هفتم بسیار مهجور است. کتاب در بخش‌های گسترده‌ای به مفاهیم مقاومت و جهاد و ادبیات پایداری اختصاص پیدا کرده، بدون در نظر گرفتن روحیۀ دانش‌آموزی که هوشمندانه فضاهای مجازی و اینترنت و رسانه‌های گروهی را رصد می‌کنند. این کتاب می‌تواند سرشار از عشق و عاطفه و شور باشد.» نیکوی افزود: «بررسی عناصر و کارکردهای محتوایی شعر و شناختن اندیشۀ شاعر و تأثیر جلوه‌های زندگی در شعر او، در این کتاب گم شده. اگر آموزه‌های تربیتی یا تعلیمی در اشعاری باشند که بتوانند در زندگی روزمره و اجتماعی دانش‌آموز همراه، همدم و همدل او شوند دور نیست که شعر بتواند آموزش را تبدیل به پرورش کند و پر فروغ ظاهر شود.»
نظر نویسندگان و داستان‌نویسان دربارۀ بخش ادبیات کتاب فارسی سال هفتم
برای پرسش از نویسندگان، نخست به سراغ اعظم عبداللهیان، نویسندۀ کتابِ «یک فصل در کوبیسم» رفتیم. او کمبود متون تخصصی ادبیات کلاسیک و تعدد متون نثر عرفانی را از نقص‌های کتاب عنوان کرد و افزود: «۹۰ درصد محتوای متون نثر، مطالبی مربوط به جامعۀ معاصر است. انگار بیشتر عجولانه و سلیقه‌ای انتخاب شده‌اند تا تخصصی و بر مبنای دانش ادبیات.» او ادامه داد: «دانش‌آموزانِ امروزه متأسفانه نسبت به ادبیات سرزمین‌شان شناخت درستی ندارند و با وجود گسترش فضای مجازی، مظلومیت ادبیات فارسی بیشتر می‌شود. به نظر من باید به تقویت مهارت‌های زیبایی‌شناختی دانش‌آموزان بیشتر بپردازند و محتوایی جذاب برای آن‌ها تولید شود.»
تینا محمدحسینی، نویسندۀ کتاب «برادرم یونس» دربارۀ آثار منثور کتاب گفت: «کتاب داستان‌های خوبی داشت، اما هیچ‌کدام به جز قصه‌های مجید، شوقی در دانش‌آموز ایجاد نمی‌کردند. تنها سه حکایت در کتاب بود که کم بود. داستانی از نادر ابراهیمی نیز در کتاب بود که داستانی کودکانه محسوب می‌شد.» او ادامه داد: «در بخش ادبیات جهان نیز، هیچ توضیحی دربارۀ آن داده نمی‌شود و چند داستان معرفی شده است. برای ادبیات بومی هم خوب بود از نویسندگان بومی‌نویس مثل احمد محمود اثری می‌آوردند.» این نویسنده با بیان اینکه ما در این کتاب بیشتر زندگینامۀ افراد انقلابی را می‌بینیم، افزود: «متأسفانه ادبیات جدی داستانی در کتاب نیست. درست است که ما نویسندۀ کودک و نوجوان کم داریم، اما داریم و می‌توان آثار آن‌ها را به دانش‌آموزان معرفی کرد.»
نظر دبیران دربارۀ بخش ادبیات در کتاب فارسی سال هفتم
برای بررسی از نگاه معلمان ابتدا سراغ محیا بهاریان، دبیر درس فارسی دورۀ اول متوسطه، رفتیم. او کتاب فارسی هفتم را کتاب مناسبی از نظر متن ندانست و گفت: «در این کتاب نه می‌توان متن داستانی خوبی پیدا کرد که دانش‌آموز با انواع داستان آشنا شود، نه متن کلاسیک خوبی در آن وجود دارد. از میان شعرها هم جز شعر ستایش از نظامی، توفیق ادب از مولوی، رستگاری از فردوسی و علم زندگانی از پروین اعتصامی (که از ساده‌ترین شعرهای اوست)، شعرهای دیگر چنگی به دل نمی‌زند. اما اگر این کتاب را با کتاب فارسی پایۀ قبل مقایسه کنیم، شعرهای فارسی ششم را شعرهای غنی‌تری خواهیم دید.» او افزود: «کتاب فارسی هفتم برخلاف فارسی ششم که کتابهای تاریخی در آن معرفی شده و داستان‌های آن جذاب‌اند، ملغمه‌ای از سیاسی‌بازی و انتخاب‌های بدسلیقه‌ای‌ست که دانش‌آموز را از کتاب زده می‌کند.» بهاریان ادامه داد: «البته در بخش‌هایی از کتاب ششم متن‌های سخیفی وجود دارد که کتاب هفتم عاری از آن است، اما سطح فارسی هفتم چه از لحاظ دستور زبان، چه از لحاظ آرایۀ ادبی و چه از لحاظ متون ادبی قوی نیست.»
سحرناز ناطقیان، دبیر فارسی پایۀ هفتم، با اشاره به اینکه مطالب کتاب این پایه ترکیبی از ادبیات و علوم اجتماعی‌ست، گفت: «درس‌هایی مثل زنگ آفرینش، چشمۀ معرفت، قلب کوچکم، آدم‌آهنی و شاپرک رویی در ادبیات دارد، اما درس‌هایی که در فصل چهار و پنج می‌بینیم، بیشتر معرفی شخصیت‌های شاخص سیاسی و اجتماعی‌ست و نمی‌تواند به ادبیات ربط چندانی پیدا کند.» او ادامه داد: «مگر نه اینکه ادبیات باید رویی در عالم خیال داشته باشد؟ حتی اگر قرار باشد که از کتابهای مدرسه به عنوان رسانه‌ای برای انتقال ارزش‌های اجتماعی استفاده شود، شاید بهتر بود که به آثار ادبی از شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی که دستی در ادبیات داشتند می‌پرداختند تا به بهانۀ آشنایی دانش‌آموزان با آثار آن‌ها، دیگر فعالیت‌های این اشخاص هم مورد توجه قرار گیرد.»
نتیجه‌گیری
کتاب فارسی پایۀ هفتم، نیازمند بازبینی مجدد و قرابت روحی بیشتری با نوجوان امروز است. هرچند برخی از آثار منظوم و منثور کتاب با روحیات نوجوانان تناسب دارند، اما فضای پایداری و مقاومت، آن هم در قالب زندگینامۀ صِرف و بدون حضور آثار خوب منظوم و منثور، دانش‌آموز را از کتاب فارسی دل‌زده می‌کند؛ به‌‌راستی که جای عاطفه و مهر در فضای بسیار مردانۀ این کتاب خالی‌ست. امید که این نکات در سال‌های بعد، جبران و اصلاح شود.