شهرستان ادب: در سالگرد درگذشت بانو طاهره صفارزاده و در ادامۀ پرونده‌پرترۀ ایشان، یادداشتی می‌خوانیم از خانم نعیمه آقانوری که به بررسی دو مفهوم نور و ظلمت و مصادیق آن در اشعار این بزرگ‌شاعر معاصر پرداخته است.
طاهره صفّارزاده از چهره‌های مطرح حوزۀ شعر پایداری ایران است که همراه با پژوهش‌های دانشگاهی و مترجمی متون انگلیسی، با قرآن نیز اُنسی ویژه داشت و با فعالیت‌هایی که در این حوزه انجام داد، از سوی وزارت علوم و آموزش عالی، لقب «خادم‌القرآن» گرفت. سرایش شعرهای پر مغز پایداری همراه با ضمیر قرآنی شاعر، سبب شد جلوه‌های فراوانی از قرآن در این اشعار نمودار شود؛ به عبارت دیگر می‌توان شعرهای پایداری صفّارزاده را اشعاری لبریز از مفاهیم و مضامین قرآنی دانست که کلیّت آنها مقاومت اسلامی را پیش چشم مخاطب به نمایش می‌گذارد. یکی از مفاهیم و مضامین قرآنی در شعر پایداری صفّارزاده، مفهوم نور و ظلمت است.
در فرهنگ دینی اسلامی با توجه به آیات قرآن، «نور» از نام‌های خدا و نشانه‌ای از هدایت الهی است؛ در یکی از آیات شریفۀ قرآن آمده‌است «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الأْرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ…» (نور. 35): خداوند نور آسمان‌ها و زمین است، مَثل نور خداوند همانند چراغی است که در درون آن چراغ پر فروغ دیگری است. «ظلمت»، در تعبیر قرآنی بیانگر شدّت و کثرت تاریکی است، به‌طوری‌که شخص گرفتار ظلمت، راهی برای رسیدن به روشنایی پیدا نکند.
شاعران پایداری معاصر ایران با توجه به انگیزۀ غالباً الهی خود در مبارزه با ظلم و ستم و تزویر، به مفاهیمی چون نور و ظلمت که از مفاهیم اصلی در بیان افکار والای معنوی هستند، توجّه ویژه دارد.
به‌طورکلّی نور با مفاهیمی چون روشنایی که مصادیق فراوانی مثل روز، خورشید و آتش در ارتباط و با مفاهیمی چون ظلمت و تاریکی و با مصادیقی مثل شب در تضاد نسبی است که این موارد در شعر پایداری صفّارزاده جایگاه ویژه‌ای یافته‌است. در این گزارش به شرح کوتاهی از این مبحث خواهیم پرداخت:
استفاده از مفهوم ظلمت در توصیف دوران خفقان‌بار پهلوی:
از سوابق مبارزاتی صفّارزاده می‌توان دریافت این شاعر هرگز و تحت هیچ شرایطی با حکومت مستبد و ظالم پهلوی در سازش و صلح نبوده‌است. صفّارزاده تا قبل از پیروزی انقلاب همواره تلاش می‌کرد چه با قلم و چه با زبان، هم‌وطنانش را از خواب غفلت بیدار کند و آنها را به مبارزه علیه ظلم و جور فرا بخواند. در شعرهای سیاسی این شاعر، حکومت پهلوی حکومتی است که از نور و روشنایی بیزار است و در تاریکی فضا سعی دارد اهداف شوم خود را به پیش ببرد:
ایوان سپید نیست
ایوان سپید نیست چرا
شاید که کاهنان
شاید که موبدان
دستی به پشت سیاهی کشیده‌اند
ما سایه‌ها و شباهت‌ها
و روزها همه شب بودند
شب‌ها نمی‌گذشت
شب‌ها نمی‌گذشت...
او مأموران حکومتی پهلوی و فضای خفقان‌بار ایران قبل از انقلاب را این‌گونه تصویر می‌کند:
شب هرگز اين‌همه بيداري در پي نداشته
شب هرگز اين‌همه بيداران در خود نداشته
در عصر وسوسه و آز
عصر توافق آدم‌کشان
عصر تبانی طرّاران
رشوه‌گران و شب‌طلبان
در شب‌ترین شب تاریخ...
استفاده از مفهوم روشنایی در امیدبخشی به بهبود اوضاع:
صفّارزاده در دوران پهلوی نه‌تنها مردم را به بیداری دعوت می‌کند، بلکه به آنان که به مبارزه علیه جور و استبداد پهلوی پرداخته‌اند، نوید می‌دهد که فتح و پیروزی نزدیک است و این ظلم و خفقان ماندگار نیست. او در یکی از اشعارش در دوران پهلوی، «آمدن آفتاب» که همان پیروزی و سربلندی است را پیشگویی می‌کند و شب که نمادی از طاغوت و بی عدالتی است را نابود شدنی می‌داند:
تو در نهاد شبی ای ستارۀ غمگین
کنار بستر من
آفتاب آمده‌است
زانو زده‌است...
و
شب رفته‌است
و هفت شهر مداین به خویش آمده‌است
به صبح و هوشیاری
به روز و بیداری...
استفاده از مضمون نور و روشنایی در توصیف انقلاب اسلامی ایران:
پس از به پیروزی رسیدن انقلاب، صفّارزاده این اتفاق مبارک که نابودکنندۀ بساط سیاهی و ستم بود را به نور و روشنایی تعبیر می‌کند. شعر زیر شعری است از وی که در اسفند 59 منتشر شدهاست:
صداي ناب اذان مي‌آمد
صداي ناب اذان مي‌آمد
که جمعه‌هاي ابري و ساکت
خود را به آفتاب رساندند
سال گذشته
سال هميشه بود
و حق عليه سلطۀ باطل
در استقامت و تنهايي مي‌جنگيد
در عين خستگي
از مخزن نهاني ايمانش
انوار آفتاب فتح مي‌آمد...
استفاده از مفهوم روشنایی در توصیف مبارزان، شهدای انقلاب و امام خمینی:
صفّارزاده در اشعار پس از انقلاب خود، مقام مبارزان علیه ظلم را می‌ستاید و از زبان آنها چنین می‌گوید:
ما آن ستارگان بلندیم
همراه با رسیدن شب می‌رسیم
شب را شکسته‌ایم
از دوردست
ما آن ستارگان کوچک و خُردیم
اما ستارگان خُرد
در چشم شب‌شناسان
همواره در زمان
شب را شکسته‌اند...
شاعر، امام خمینی را خورشیدی می‌‌بیند که در تاریکی مطلق استبداد، روشنایی و نور را به شب‌زدگان نثار کرده‌است و این شب‌زدگان، فقط هم‌وطنان او نیستند، بلکه همۀ کسانی هستند که در هر جای دنیا، خواسته و ناخواسته، طعم ظلم را چشیده‌اند:
در شب‌ترین شب تاریخ
تو مشرق تمام جهانی
و پرده‌ای میان تو و آفتاب نیست
و حرکت تو
حرکت روزست...
از دید بعضی پژوهشگران، این شعر صفّارزاده نیز با توجه به محتوای خاصّش، اشاره‌ای است به مقام شامخ شهدا، که با مفاهیمی قرآنی بیان شدهاست:
قرآن به آشکارا فرموده
نورآوران
خورشید و ماه در گردشند و مسخّر
بی اذن پی گرفتن و سبقت جستن
و حکم ازل «و الجبال أوتادا»
تا وصل صور پیوسته دایرست
آرامگاه بودن ارض به استواي «اوتاد» است
زمین و اضطراب زمین با میخ‌هاي «رواسی»
با کوه‌هاي «راسیه»
کوه‌هاي ثابت و سنگین و استوار
مهار و میخ‌کوب شدهاست
و «مهد» یعنی قرارگاه بستر آرامش...
استفاده از مفهوم ظلمت در توصیف بعثیانِ بی‌رحم و استفاده از مفهوم روشنایی در توصیف رزمندگان دفاع مقدّس:
از دید صفّارزاده، دفاع مقدّس نمادی از تقابل نور و ظلمت بود و رزمندگان دوران دفاع مقدس نیز که در برابر بعثیان به دفاع از وطن خود پرداختند، مؤیّد به انوار الهی بودند:
و انتشار نور الهي
خفّاشان را
در بغض و رشك و حسد مي‌غلطاند...
استفاده از مفهوم روشنایی در نمایش آینده مقاومت:
مبارزه با ظلم و مقاومت در برابر بی‌‌عدالتی در هر شرایط زمانی و موقعیت مکانی که باشد، بی‌نتیجه نیست؛ چرا که کمترین ثمرۀ آن، کم شدن هیبت پوشالی ظالمان است. از دید مبارزان مسلمان، آیندۀ مقاومت روشن است و ظلم و جور ظالمان و مستکبران، به ظهور آخرین منجی بشریت منتهی خواهد شد. صفّارزاده نیز از همین مضمون در شعرهای خود به‌خوبی استفاده کرده‌است:
همیشه منتظرت هستم
بی‌آنکه در رکود نشستن باشم
همیشه منتظرت هستم
چونان که من
همیشه در حرکت هستم
همیشه در مقابله
تو مثل ماه، ستاره، خورشید همیشه هستی
و می‌درخشی از بدر
و می‌رسی از کعبه...
به‌طورکلّی می‌توان گفت نگاه قرآنی صفّارزاده خصوصاً به موضوع پایداری و مقاومت و انتخاب زبان شعر در این راستا، سبب شدهاست قسمتی از دیدگاه‌های وی در قالب یک مثلث با سه ضلعِ «پایداری»، «قرآن» و «شعر» برای مخاطبانش برجسته شود و در این فرایند، استفاده از مفاهیم مرتبط با نور و ظلمت چشمگیر و قابل تأمّل باشد.