شهرستان ادب: 14فروردین‌ماه روز جهانی کتاب کودک است. به همین مناسبت در تازه‌ترین مطلب پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان شما را به خواندن یادداشتی از دکتر «پرستو حریری» که به نقش ما درادبیات کودک ونوجوان امروز با نگاه به گذشته تاریخ ادبیات کودک ونوجوان ایران پرداخته است، دعوت می‌کنیم:
ادبیات راهی است برای شناخت جهان و درک روابط عاطفی و اجتماعی انسان‌ها و رشد درک زیبایی شناختی جهان پیرامون. فارغ از سرگرمی و لذت، ادبیات نقش مهم و سازنده‌ای درزندگی انسان‌ها دارد. ادبیات کودک ونوجوان شامل شاخه‌های فراوانی-ست: داستان‌ها، نمایشنامه‌ها، زندگی نامه‌ها، قصه اختراعات و اکتشافات و مطالب علمی، حکایات، حکایات منظوم، ضرب المثل‌ها، چیستان‌ها ، شوخی‌ها و طنزها حتی کاریکاتورها و کاریکلماتورها، اشعار با معنی و بی معنی و ترانه های محلی و ملی، قصص دینی، دانش و تعالیم اجتماعی.
هدف ادبیات کودک ونوجوان، تربیت بچه‌ها با استفاده ازمفاهیم سیاسی، اجتماعی وفرهنگی، اقتصادی عصر خود و انتقال ارزش‌ها و همین مفاهیم است. آنچه امروزه نسبت به ادبیات گذشته تغییرکرده این است که به جای طرح اطاعت بی چون وچرا از والدین، بیشتر مساله تفکرانتقادی مطرح است. امروزه در ادبیات با توجه به تغییر روش‌های تربیتی مساله مهارت‌های حل مساله و حقوق کودک و احترام و حفظ حریم کودک، در مرکز توجه نویسندگان کودک است. از این رو آموزش‌های جدید بیشتر فعالیت‌های خلاقانه کودکان استوار است. چرخش از تربیت یک سویه به اشکال دموکراتیک‌تر آموزشی ابتدا در نظریه «آلفردآدلر» طرح شده است.
از آن زمان به بعد، ادبیات کودک ونوجوان می‌خواهد آنها را به مطالعه عادت دهد و ضرورت داشتن سواد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را گوشزد می‌کند. زیرا مایل است از این راه، احترام به خویشتن و عزت نفس را در کودکان تقویت کند، احساسات انسانی را بشکوفاند، راه برقراری ارتباط و دوست یابی و همدلی و صلح درونی و بیرونی را هموار کند. شناخت دنیای درون و بیرون به بهبود زیستن می‌انجامد، روح را می‌پالاید، و از این طریق، احترام به بزرگترها و سایرانسان‌ها را ممکن می-کند. همه اینها در پرتو سرگرمی و لذت بردن، به وجود می‌آیند. از این رو کودکان دیگر بزرگسالان کوچک شده نیستند. آنها خودشان هستند.
تاریخ ادبیات کودک با چاپ کتابی از «کمنیوس» 1592-1670 آغاز شد. او می‌خواست آموزش مطالب درسی به کودکان را تسهیل شود. بعد در 1671کشیشی انگلیسی به نام « جیمزجانی» کتابی با رویکردی مذهبی نوشت که «یادگاری برای کودکان» نام داشت و قصد داشت با آموزه های مذهبی، ترس را ازکودکان دور کند.
با تحول صنعت وعلم در اروپا توجه بیشتری به مخاطب کودک نشان داده شد؛ «پل هازار» و «پرولت» دو نویسنده فرانسوی، پیشگام مکتوب کردن متل‌ها، قصه‌ها، افسانه‌ها و ترانه‌ها شدند. همچنین درفرانسه کتاب مصور «شارل پرو» و در آلمان «برادران گریم» به مکتوب کردن قصه های کهن، برای کودکان ادامه دادند و سنت آنها تا قرن بیستم ادامه یافت. در همین زمان، بنیان گذار روان شناسی تربیتی یعنی «ژان ژاک روسو» با کتاب «امیل» ظهور کرد و مسیری که بعدها تبدیل به روش «ژان پیاژه» شد را هموار ساخت. روسو توجه به احساسات نوجوان و را مد نظر قرار می‌داد و اطاعت بی چون وچرا را بی‌معنی می-دانست. در نتیجه نوشتن قصه برای کودکان و نوجوانان و نظریه پردازی در مورد آن، دوش به دوش هم پیش رفتند.
درایران نخستین فرهنگ نامه ی کودکان ونوجوانان از «ابونصر فراهی» است و «نصاب الطیبان» نامیده می‌شود. این کتاب درقرن هفتم ساخته شده و بیشترمتشکل ازکلمات عربی است و برای مسلمانان ایران و ماورانهر و هندوستان و ترکیه استفاده‌های زیادی دارد و مسلمین بعد از قرآن به آن توجه داشتند. در دوران جدید «صادق هدایت» و سپس « ابوافضل صبحی مهتدی» برای جمع آوری داستان‌های عامیانه همت کردند. همچنین، ایرج میرزا 1291-1342 اولین شاعری بود که برای کودکان، اندرزها ونصایحی نوشت. سپس حاج میرزایحیی دولت آبادی 1279-1318 و مهدی قلی خان هدایت (مخبراسلطنه ) ومحمدتقی ملک شعرای بهار 1266-1330 و بعدها نیمایوشیج قدم‌ها بلندی برداشتند. این در حالی‌ست که آثار پروین اعتصامی و حضرت سعدی و حضرت فردوسی، هر چند به این منظور نوشته نشده‌اند اما در صورت توجه، بسیارکارآمد هستند.
اما ادبیات نوین کودک و نوجوان به معنی فنی آن با جبارعسگرزاده (باغچه بان ) 1245-1264شروع شد. بزرگترین کمک او پیشنهادهای مناسبی در وزن‌ها و قالب‌ها و ترانه‌های عامیانه بود. وی را می‌توان پیشکسوت آموزش پیش دبستانی ودبستانی دانست و چون برای دخترش ثمین زحمت زیادی کشید پیشگام آموزش کودکان استثنایی نیز هست. پس از وی «توران میرهادی» و«عباس یمینی شریف» را باید به یاد آورد. در فاصله 1320-1300یحیی دولت آبادی، صنعتی کرمانی مولف کتاب رستم وعباس یمینی شریف و مترجمانی چون علی نقی وزیری ومهری آهنی زحمات زیادی برای ادبیات کودک کشیدند.
در 1332انتشار مجله ی سپیده ی فردا با هدف آشنا ساختن مربیان با اصول تربیت آغاز شد. در 1338 فهرستی از کتاب های کودکان ونوجوانان چاپ و به وسیله ترجمه به ایران روانه شد. سال1340 نقطه ی عطفی در تاریخ ادبیات کودکان ونوجوانان درایران است و باعث تغییر در کتاب‌های درسی شد. در 1341شورای کتاب کار کودک تشکیل شد و در1344 کانون پرورش فکری تاسیس شد. دو دهه پنجاه وشصت اوضاع حتی بهتر شد و بعد از انقلاب 1357، علی اشرف درویشان، فریدون دوست دار، رضا رهگذر، قدسی، قاضی پور، هوشنگ مرادی کرمانی، زحمات زیادی برای ادبیات کودک کشیدند.
اما دهه هشتاد، دوره خوبی برای جامعه ی کودکان و نوجوانان نبود. زیرا ورود بی رویه ی کتاب‌های خارجی عرصه را بر تالیف تنگ کرد وسبک زندگی کودکان را تغییر داد و نگرش آنها را عوض کرد. مثلا سبک تفکرسیندرلایی برای دختران ویرانگر بود و باعث شد دختران و زنان ما زیبایی و خوش‌هیکلی ظاهری را به زیبایی ذهن و روح ترجیح دهند. هر چند کتاب‌های ترجمه دکترحمیدعلیزاده و کسانی مانند ایشان که با رویکرد روان شناسی وارد بازار می‌شد سازنده است. در همین دوره بازنویسی قصه-های کهن و میراث ادبی برای کودکان و نوجوانان، نقش ویژه ای داشت. گو اینکه کم کم کم از ژانرکودک و نوجوان فاصله گرفت. به هر رو ما با اینکه در کشوری با زبان یکدست فارسی زندگی می‌کنیم و به رغم تاریخ طولانی زبان فارسی با چالش‌هایی مواجه هستیم.
به نظرمی‌رسد ادبیات کودک پیش ازتولد او وجود دارد. فرهنگ غنی ایران پر از جذابیت‌هاست و معدنی از اشارات به پیچیدگی-های زندگی، سبک درست زندگی و فلسفه ی زندگی وآفرینش است. با اینکه درطول تاریخ ستم‌های زیادی بر کتابخانه ها و فرهنگ ما رفته، همچنان عظمت جهانی خود را دارد و هنوز انجمن‌های ادبی برقرار است.
با این حال، کودکان نسبت به گذشته انشاهای ضعیفی می‌نویسند و حتی از درک مطلب پایینی برخوردار هستند. آنها به زحمت می‌توانند حتی داستان‌هایی کلیشه‌ای سر هم می‌کنند. این ضعف نشان می‌دهد هنوز به بازنگری در کتاب‌های درسی نیاز داریم. و همچنین جای خالی کارهای خلاقانه‌تر مانند نمایش و سرود و درست کردن روزنامه دیواری و نوشتن شعر و داستان خالی است. هر چند به صورت ظاهری انجام می‌شود. مجلات رشد پیش دبستانی و دبستانی، غنی و پربارند زیرا از نویسنده های توانمندی مثل مصطفی رحماندوست، افسانه شعبان نژاد، طاهره خردرو، اسدلله شعبانی و... استفاده می‌کند ولی به زحمت و اجبار خوانده می-شوند. این فاصله را باید معلمان با آموزش‌های خلاقانه تر پر کنند. اما ترجمه‌های ضعیف از داستان‌هایی که با فضای زدگی واقعی ما همسانی ندارد، کودکان و نوجوانان را تبدیل به غریبه‌های در میان ما کرده است. اینترنت و فضاهای مجازی هم بر این مشکل افزوده‌اند.
در واقع عقب رانده شدن نویسندگان ایرانی از برابر ترجمه‌های بازاری در مدرسه کامل می‌شود. کودکان و نوجوانان فعالیت خلاقانه و خیالبافی‌های خود را به همان کتاب‌های خارجی سپرده‌اند، در حالی که کتب آموزشی، سر و شکلی اجباری دارند. از این رو فاصله کودکان با جنبه خلاقانه ادبیات خودشان هر روز بیشتر می‌شود.
در واقع ما نیاز مبری داریم به اینکه همزمان سیاست‌های حمایت از انتشار داستان‌های ملی را با تحول در جهت خلاقانه‌تر شدن تحصیلات ابتدایی پیش ببریم. چنانچه واژه‌ها و اصطلاحات سنتی زبان فارسی که در کتاب‌ها آموزش، وارد عرصه‌های خلاقانه مثل نمایش عروسکی و نمایش و سرود و روزنامه‌نگاری شوند، آنوقت پیوند زبان فارسی با زندگی روزمره ممکن می‌شود. در غیر این صورت با آشفتگی زبانی و زیستی مواجه می شویم که رفته رفته وخیم‌تر خواهد شد.
منابع :
1- برنامه آموزش و پرورش در دوره پیش‌دبستان نوینده و نیتاکول ترجمه دکتر فرخنده مفیدی
2- تقویت هوشهای چندگانه گاردنر
3- دانشنامه زبان وادب فارسی، انوشه، حسن، تهران، سمت، 1376، چاپ اول
4- ادبیات کودک چیست؟ پیترهانت برگردان حسین ابراهیمی الوند