گذر و نظري بر رمان شاه بي شين – مجيد استيري

شاه بي شين ، رماني كه حول محور زندگي و سرنوشت محمدرضا پهلوي آخرين شاه ايران مي گذرد ، در نوع خود يك نمونه ي كم نظير از روايت مستندگونه ي سرگذشت يك پادشاه است .

اولين ويژگي اين رمان را مي توان نزديك شدن بسيار زياد آن به زندگي محمدرضا پهلوي دانست . دوربين تيزبين نويسنده پنهان ترين كنج هاي زندگي شاه را مي كاود و گاه در كادري بسيار بسته پشت لب عرق كرده ي يك دختر قاجاري را در نوجواني شاه به ما نشان مي دهد و گاه در كادري بسيار وسيع تانك ها و نفربرهاي آواره در خيابان هاي تهران را از فراز هلي كوپتر ، در آخرين روزهاي قدرت شاه .

روايت مستند شاه بي شين باعث شده تا مخاطبي كه براي اولين بار فرصت پيدا كرده است ، در يك رمان اين اندازه به زندگي محمدرضا پهلوي نزديك شود ، همزمان علاوه بر لذت خواندن رمان ، لذت مرور برگهاي مهمي از تاريخ ايران را نيز درك كند.

اين نزديكي به زندگي شاه به نتايجي مثبت در اثر منتج مي شود كه مي توان حداقل به سه نكته ي زير اشاره كرد :

_ نشان دادن تضاد در شخصيت شاه :

يكي از مهم ترين نكاتي كه مخاطب رمان به كشف آن نائل مي آيد ، تضاد و دوگانگي در شخصيت شاه است كه رمان در نشان دادن آن موفق عمل كرده است . مخاطب در مي يابد كه شاه اگرچه "شاه" است و مظهر قدرت ، و زندگي او مملو از صحنه هاي نمايش قدرت در برابر مردم ، اما وي در باطن خود از يك ضعف شخصيتي رنج مي برد كه از او آدمي ترسو ، دودل ، بي تدبير و تسليم در برابر تقدير ساخته است . اين تضاد را مي توان تضاد " قدرت _ ترس " ناميد كه حتي در سطرهايي از اثر مستقيما به آن اشاره شده است :

"جدا شدن از اين پيرمرد پريشان به مراتب برايت راحت تر است تا آن پادشان لجوج و يك دنده ي قبلي . به آساني مي تواني از زير سايه اش بيرون بيايي . با اين حال از آينده ي بدون او مي ترسي . از روزهايي كه در انتظار توست وحشت داري ... "

يا

" هيچ وقت آن گونه نبودي كه مي نمودي . در برابر مردمت خدايگان بودي و در خلوت خودت يك آدم معمولي با بهره هوشي متوسط ... "

رمان با تصوير كردن اولين فرار شاه از كشور به همراه همسر دومش ثريا ، ترس و ناتواني شاه را در اداره كشور و در كشاكش قدرت با مصدق نشان مي دهد .

همچنين ترجيع بند " آه اي پدر تاجدار ! " كه هر از چندي در ميانه ي روايت وارد مي شود و هر بار يكي از درد دل هاي شاه با پدرش را مطرح مي كند نيز نقش به سزايي در نزديك شدن مخاطب به شخصيت اصلي رمان داشته و تضاد در شخصيت شاه را هرچه بيشتر نمايان مي كند .

_ نشان دادن اوج فساد دربار پهلوي و شخص شاه :

وقتي قرار است دوربين نويسنده بسيار نزديك به شخص شاه حركت كند و همواره روي همه ي حركات او زوم باشد ، ما خود به خود به خلوت شاه راه مي يابيم و آن چه در اين خلوت مي يابيم چيزي جز روابط شنيع با فواحش رنگارنگ نيست . در اين خلوت ما پادشاهي فاسد را مي يابيم كه با دلالي وزير دربار خود اسدا... علم كه چون غلامي خانه زاد در خدمت مطامع شاه است هر روز را با معشوقه اي مي گذراند .

_ نگاه كردن به انقلاب اسلامي از ديدگاه شاه :

امروز اگرچه نام محمدرضا شاه پهلوي ما را به ياد دوران قبل از " انقلاب اسلامي " مي اندازد اما نبايد فراموش كرد كه مخاطب ايراني هيچ گاه فرصت اين را نداشته است كه از دريچه ديد يك شاه مخلوع به انقلاب نگاه كند .

شاه بي شين اين فرصت را به مخاطب خود مي دهد و آن چه مخاطب كشف مي كند يك ديدگاه خاص است كه شايد در سال هاي پس از انقلاب و از زبان رسانه ها كمتر با آن برخورد داشته . مخاطب پادشاهي خلع شده و غافل از شرايط را مي يابد كه هيچ گاه موفق نمي شود درك درستي از انقلاب داشته باشد و " نه پاي مردم ، كه دست روباه پير و بنگاه سخن پراكني او بي بي سي را پشت شلوغي ها مي بيند و باور دارد كه اين دولت فخيمه ي بريتانياي كبير است كه در حال انتقام گرفتن " از اوست .

او نه مردم كشورش را مي شناسد و نه به آن ها فكر مي كند . او درك صحيحي از چرايي حركت انقلابي مردم ايران ندارد و همچنين انگيزه هاي رهبر انقلاب را نمي شناسد .

رمان موفق مي شود به مخاطب نشان دهد كه شاه حتي پس از فرار از كشور و در فرصتي كه بيماري براي وي فراهم كرده بود تا به گذشته ي خود فكر كند موفق نمي شود پي به اشتباهاتش ببرد و حقايق انقلاب را كشف كند.

به هر روي شاه بي شين از آن جا كه رماني بر اساس زندگي يك شخصيت حقيقي تاريخي و البته بسيار ديده شده است ، روي طناب نازكي بر فراز يك پرتگاه راه مي رود . نويسنده ناچار است تعادل اثر خود را به گونه اي حفظ كند كه از هيچ طرف پرتاب نشود . او از يك سو در خطر سقوط به ورطه ي " زندگي نامه نويسي " است . و از سوي ديگر در خطر سقوط به ورطه ي " خيال پردازي كاذب " درباره ي شخصيتي كه تاريخ او را به خوبي مي شناسد .

به نظر مي رسد نويسنده موفق شده است به سلامت از روي اين طناب بگذرد و رمانش را به سر انجام به رساند و حتي در اين راه به گونه ي جديدي از انواع ادبي نزديك شود كه مي توان آن را " رمان – زندگينامه " ناميد .

تنها نكته ي باقي مانده اين است كه نوع پيشرفت روايت و پيش آمد حوادث جديد در اثر باتعليق بسيار كمي همراه است . مخاطب در حين مطالعه اثر با سوال هاي بي پلسخ درمورد چگونگي وقايع كه او را به دنبال كردن رمان ترغيب كند برخورد نمي كند . اين مسئله باعث شده است تا اثر به سمت زندگينامه برود . علت كمرنگ بودن تعليق در سير روايت را مي توان در كم بودن حجم اثر در برابر حوادث و رخدادهاي زندگي شخصيت اول دانست . چرا كه اگر نويسنده به همه حوادث داستان با ديدگاه ايجاد تعليق مي پرداخت مطمئنا حجم اثر بيش از اين ها ميشد . اين گونه است كه مخاطب در حين مطالعه اثر كمتر اين سوال را از خود مي پرسد كه " بعد چه مي شود ؟ " .

و در پايان بايد به نثر وزين و دلنشين رمان اشاره كنيم كه يكي از نقاط قوت اثر محسوب مي شود . نثري كه از واژه هاي اصيل و بومي بهره گرفته و گاه حتي از لحاظ موسيقايي به نثر مسجع تنه مي زند :

تصوير پادشاهي لاغر و بيمار ، گروگان هاي نگران و بي آزار و گروگان گيرهايي جوان و تب دار !