شهرستان ادب: به مناسبت زادروز آن برونته، خواهر کوچک‌تر امیلی و شارلوت برونته، یادداشتی می‌خوانیم از خانم زهرا پیری که در آن از زاویه‌ای خاص به کتاب «اگنس گری» پرداخته است:
«سرگذشت‌هاى واقعى همه گنجینۀ پند و عبرتند، منتها در بعضى از سرگذشت‌ها، پیدا کردن این گنجینه خیلى زحمت دارد و تازه، پیدا هم که مى‌شود، نتیجه آن‌قدر ناچیز و خالى از کار درمى‌آید که آدم می‌بیند اصلاً به زحمتش نمى‌ارزیده. من صلاحیت ندارم که بگویم سرگذشت من از این نوع است یا نه. گاهى فکر مى‌کنم شاید به درد عدّه‌اى بخورد و عدّه‌اى هم شاید سرشان با آن گرم شود. به هر حال، هر کس خودش بهتر مى‌داند.»
با این مقدّمه از کتاب «اگنس گری» به سراغ نگارندۀ این سطور، یعنی «آن برونته» می‌رویم. «آن» نویسندۀ اهل انگلستان و خواهر کوچک‌تر شارلوت و امیلی برونته است. این نسبت نه فقط در خون، بلکه در قلم آن‌ها نیز دیده می‌شود و بسیاری از منتقدان، کتاب اگنس گری را خواهر کوچک «جین ایر» می‌دانند.
اگنس گری، اوّلین رمان آن برونته است که در آن، شخصیت اوّل داستان، برشی از زندگی‌اش را به شکلی صمیمانه روایت می‌کند؛ برشی که شامل تصمیم او برای معلّم سرخانه شدن تا عملی کردن این تصمیم و فراز و فرودهایی است که در این مسیر تجربه می‌کند. خواندن این کتاب درست شبیه به ورق زدن یک دفتر خاطرات شخصی است. از آن هم بیشتر، گویی که شما کتاب را نمی‌خوانید، بلکه دوشیزه گری در مقابلتان نشسته و گاه آرام و گاهی با هیجان، آنچه در آن مدّت بر او گذشته را برایتان تعریف می‌کند. آن برونته آثار زیادی از خود بر جای نگذاشته و اطّلاعات چندانی هم از او در دست نیست امّا به گمانم می‌توانیم او را در آینۀ شخصیت اصلی این کتاب، یعنی دوشیزه گری، ببینیم.
اگنس هم مثل «آن» دختر یک کشیش است، زیر سایۀ خواهر بزرگ‌ترش زندگی می‌کند، مدرسه نرفته و با افراد زیادی هم ارتباط ندارد. دختری ۱۹ ساله که برای کمک به تأمین مخارج خانواده و البتّه اثبات خود به آن‌ها، تصمیم می‌گیرد قدم در مسیری تازه بگذارد و معلّم سرخانه شود.
اگنس حنجره‌ای است برای «آن» تا بتواند به کمکش از عقاید و تفکّرات خود حرف بزند. او در کتابش در نقش یک معلّم، به خانه‌های متموّلان و نجیب‌زادگان می‌رود و از این فرصت برای بیان دیدگاهی که به تعلیم و تربیت دارد، استفاده می‌کند. او از ارزش‌های حقیقی و اخلاقی که گویی در میان هیاهوی آن روزها گم شده حرف می‌زند، والدین بویژه مادرها را به دلیل فراموش کردن نقششان در تربیت فرزندان و گذاشتن تمام این بار بر دوش معلّم‌ها سرزنش می‌کند و در این میان، کودکان نیز از تیغ برندۀ نقد او در امان نیستند.
آن برونته در ذهنش تصویری از یک جهان ایده‌آل ساخته و مدام آنچه را که می‌بیند با آن تصویر بی‌نقص مقایسه می‌کند. موضوعی که گاهی نوشته‌هایش را از نقد دلسوزانه، به شکایت‌های یک‌طرفه و حتّی اغراق‌آمیز معلّمی غرغرو که از پس شاگردهایش برنیامده، تبدیل می‌کند.
در اینجا باید بگویم که تمام کتاب در این موضوعات خلاصه نمی‌شود. شرح نگاه جذّاب اگنس گری یا بهتر بگویم آن برونته به عشق و زیبایی، از دلنشین‌ترین بخش‌های کتاب است. در روزهایی که شکوه ضیافت‌های رقص و شوکت سالن‌های پذیرایی، همه را مسحور کرده، تعداد چین‌های پیراهن، پیچ‌و‌تاب حلقه‌های زلف و صورت گل‌انداخته است که تعیین می‌کند یک زن چه‌قدر لایق توجّه است و آنچه نام یک مرد را به عنوان گزینه‌ای مناسب برای ازدواج مطرح می‌کند، تعداد و مساحت باغ‌ها و عمارت‌هایش است، اگنس گری آرزو کردن زیبایی را ابلهانه می‌داند و از ذهن پرورش‌یافته و دل صاف و مشتاق، حرف می‌زند.
آن برونته هوای علاقه‌مندان به داستان‌های عاشقانه را هم داشته و عشقی آرام و نجیب، مزد صبوری آن‌ها در خواندن فصل‌های ابتدایی کتاب است؛ عشقی که شاید شور و حرارتی را که انتظارش را دارند نداشته باشد امّا حضورش در کتاب، دلگرم‌کننده است. شارلوت برونته دربارۀ خواهرش «آن» نوشته: «آرام بود، صبور، فداکار، فکور، باهوش، خویشتن‌دار، و راهبه‌وار بر اندیشه‌ها و احساس‌هاى خود حجاب مى‌افکند.» و این صبر و خویشتن‌داری، این حجاب افکندن بر احساسات و اندیشه‌ها در تعامل اگنس با اطرافیانش و بیشتر از آن در عشق ورزیدن او، به چشم می‌خورد. البتّه تنها شباهت آن برونته با راهبه‌ها در حجاب افکندن بر احساساتش نیست. او در موقعیت‌های مختلف، با ظرافت و هوشمندی به کتاب مقدّس رجوع می‌کند و شخصیت‌های داستانش را از این طریق به آرامش می‌رساند.
به گمانم حالا دیگر متوجّه شده‌اید که چرا دوشیزه اگنس گری، آینه‌ای است که می‌توان تصویر آن برونته را در او دید؛ تصویری که شاید کامل نباشد امّا به مراتب از برخی گمانه‌زنی‌ها، شفّاف‌تر و به حقیقت نزدیک‌تر است.
در پایان باید بگویم که اگنس گری درست مثل خالقش، آرام و به دور از هیاهوست. کتابی نیست که خواب را از چشمانتان برباید و هم‌چنین بعید است که برای بر زمین گذاشتنش، با مقاومتی روبه‌رو شوید. با این حال، قدم زدن در دنیایی که ساخته و پرداختۀ ذهن کوچک‌ترین عضو خانوادۀ برونته است، می‌تواند تجربه‌ای دلنشین باشد، بخصوص برای نوجوانانی که به تازگی ساختن دنیایشان را آغاز کرده‌اند.