در اهمیت مخلوق بودن | نگاهی به کتاب «فرانکشتاین» اثر مری شلی

شهرستان ادب: کتاب «فرانکنشتاین یا پرومتۀ نوین» اثری تأثیرگذار است که برای «مری شلی» نویسندۀ خود، شهرتی جهانی به همراه آورده است. محسن خیابانی در یادداشت زیر، نگاهی داشته است به کلّیت این اثر مهمّ عامّه‌پسند و اثری که بر آیندۀ ادبیات گذاشته است.

اگر ۱۰ رمان تأثیرگذار تاریخ ادبیات بر فرهنگ عامّه را رده‌بندی کنیم، قطعاً فرانکنشتاین (یا پرومتۀ نوین) جایگاهی بلامنازع در این فهرست خواهد یافت. فرانکنشتاین، فرانکشتاین، فرانکستاین و فرانکشتین، صورت‌های مختلف و معمول ترجمه‌ها و نقدهای ادبی ایران دربارۀ رمان مشهور مری شلی بوده‌اند. کتابی که از اوّلین چاپش در سال ۱۸۱۸ به یکی از آبشخورهای فرهنگی جهان برای برداشت‌های استعاری از پیشرفت بشر و نسبت آدمی با اختراعاتش تبدیل شده است. اگر استقبال از فرانکنشتاین را بی‌نظیر ندانیم، با نگاهی گذرا به مجموعۀ اقتباس‌های صورت گرفته از آن در قالب رمان، کتاب مصوّر، نمایش رادیویی و تلویزیونی و البتّه بر پردۀ سینما، می‌توان استقبال از این رمان را کم‌نظیر دید.
فرانکنشتاین از شاخص‌ترین آثار ادبیات گوتیک است و علاوه بر نقاط قوّت غیرقابل‌انکارش، از ضعف‌های معمول این بخش دوست‌داشتنی ژانر وحشت نیز بی‌بهره نیست! در چند جای داستان از گردن‌بندی که در جیب یکی از شخصیت‌ها پیدا شده، به اشتباه به عنوان یک «عکس» یاد می‌شود. در بخشی دیگر، شخصیتی که «عرب» معرّفی شده، در چند صفحه بعد «ترک» نامیده می‌شود! اگر از پرداخت خیلی خوب ویکتور فرانکنشتاین، والتون و صدالبتّه مخلوق بگذریم، بقیۀ شخصیت‌ها پرداخت کافی را ندارند و حتّی در مواردی مثل ارنست (یکی از برادران ویکتور) بود و نبودشان فرق خاصّی در داستان ایجاد نمی‌کند. چنین مواردی با توجّه به ویرایش کتاب در سال ۱۸۳۱ به‌وسیلۀ مری شلی، کمی عجیب می‌نماید.
داستان با شخصیت یک دریانورد کاشف جوان و جاه‌طلب انگلیسی به نام والتون، روی یخ‌های قطب جنوب شروع می‌شود و با همین شخصیت به پایان می‌رسد. والتون مرد رنگ‌پریده‌ای را نیمه‌جان بر یخ‌های قطب جنوب می‌یابد. این مرد همان ویکتور فرانکنشتاین، دانشمند نابغۀ آلمانی است. مردی که به راز حیات پی برده و به کالبدی دو و نیم متری که خودش از پیکرهای گوناگون ساخته، جان بخشیده است. امّا فرانکنشتاین طیّ وقایعی رودرروی مخلوق خویش قرار می‌گیرد و از او رنج فراوان می‌برد...
انتخاب والتون به عنوان شخصیت آغازگر و پایان‌بخش کتاب، از جمله تصمیمات درخشان مری شلی در نگارش فرانکنشتاین بوده است. نویسنده با استفاده از والتون، رمانش را از یک اثر گوتیک صرف فراتر برده و با داستان‌های سفرنامه‌ای و نامه‌نگاری درهم‌آمیخته است. والتون هم‌چنین به عنوان یک جوان انگلیسی کاشف در بحبوحۀ عصر روشنگری و انقلاب صنعتی انگلستان، نسخۀ جوان‌ترِ ویکتور فرانکنشتاین محسوب می‌شود. شخصیت فرانکنشتاین نیز از اوان کودکی در ذهن مخاطب ساخته می‌شود و تلاش‌هایش برای کشف راز حیات و نحوۀ برخوردش با مخلوق، از او انسانی قابل درک و همدلی‌برانگیز می‌سازد. امّا بزرگ‌ترین برگ برندۀ کتاب، بی‌شک مخلوق فرانکنشتاین است که در ترجمه‌های مختلف تحت عناوینی همچون موجود، مخلوق و اهریمن ذکر شده است. مراحل شکل‌گیری ذهنیت و تفکّرات مخلوق، در موجزترین شکل ممکن صورت گرفته است و به عنوان یکی از اولین نمونه‌های «هیولای قابل ترحّم» ، نقش مهمّی در تحوّلات ژانر وحشت بازی می‌کند، به گونه‌ای که به مرور زمان و بین عموم مردم، مخلوق با نام فرانکنشتاین شناخته شد. البتّه اقتباس‌های تئاتری و سینمایی نیز بر دامن‌زدن به این اشتباه، مؤثر بودند.
فرانکنشتاین رمانی است که گذر زمان نه تنها محبوبیتش را کاهش نداده، بلکه افزون کرده است. بخشی از این قضیه، به پتانسیل‌های فراوان کتاب برای گسترش ایده‌ها و خطوط داستانی متناسب با تفکّرات مختلف در زمانه‌های گوناگون بازمی‌گردد. مثلاً لحظۀ جان‌بخشیدن به مخلوق در کتاب، در حدّ یک پاراگراف است امّا در اقتباس‌های سینمایی و تئاتری، تأکید خاصّی بر این بخش از داستان وجود دارد. در مشهورترین اقتباس سینمایی رمان، یعنی فرانکنشتاین (جیمز ویل، ۱۹۳۱) زنده شدن مخلوق، بخش قابل توجّهی از این فیلم ۷۱ دقیقه‌ای را شامل می‌شود. اگر در قرن نوزدهم، پسوند «فرانکن» برای توصیف خوراکی‌ها و گیاهان و موجودات ترکیبی و تلفیقی در رسانه‌های گوناگون رواج یافت، امروزه بسیاری از صاحب‌نظران، موقعیت انسان را در مقابل وضعیت رو به پیشرفت هوش مصنوعی و حتّی شبکه‌های اجتماعی حال حاضر، با نسبت فرانکنشتاین و مخلوقش مقایسه می‌کنند.
این رمان شاید یک شاهکار بلامنازع تاریخ ادبیات نباشد ولی هم‌چون بسیاری از آثار شاخص ژانر وحشت، بخش مهمّی از اهمّیت و اعتبارش را از جنبه‌های فرامتنی خویش می‌گیرد؛ نکته‌ای که نه تنها ضعف نبوده، بلکه بر چرایی و اهمّیت داستان‌های ترسناک در دنیای مدرن، صحه می‌گذارد.