شاعری از دیار تولي و تبري

کتاب حاضر به معرفي شخصيت شاعر شهير شيعي، دعبل خزاعي  يکي از چهره‌هاي تأثيرگذار فرهنگ شيعي در دورۀ حکومت عباسيان مي‌پردازد که با اشعار خود نقش مؤثري در بر ملا کردن چهرۀ واقعي حاکمان عباسي داشته است.

در پي حادثۀ کربلا شيعيان به رهبري امامشان تقسيم نقش کردند، امام سجاد(ع) در قالب دعا، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در ترويج فقه و علوم اسلامي، امام کاظم(ع) و امام هشتم و ديگر ائمه تا عصر غيبت در رودررويي سياسي با مدعيان دروغين مکتب اهل بيت (بني عباس) و پرچم‌داري راه اميرالمؤمنين به رغم حصر و مسموميت و شهادت، آرمان اسلامي و حق طلبانۀ شيعي را پي گرفتند. اين بزرگواران که خود صراط مستقيم‌اند، چراغ هدايت و راهبر صراط مستقيم شيعيان در آن دوران بودند.

سادات علوي و عالمان شيعي، از بعد از کربلا تاکنون، لحظه‌اي پرچم هدايت مسلمانان و قيام عليه ظلم را بر زمين نگذاشتند. در اين ميان نقش شعرا و اديبان شيعه در ترويج فرهنگ و ادبيات تشيع چشم گير بوده است. يکي از اين شعرا و شايد شجاع ترين و از جان گذشته ترين آنها دعبل خزاعي است.

دعبل بن علي بن رزين مکني به ابو علي که نام اصلي اش به قولي محمد و بنا بر روايتي ديگر حسن بود در سال 148 در عهد امامت امام جعفر صادق (ع) در قبيلۀ بني خزاعه، که از شيعيان اميرالمؤمنين بودند و در صفين به ياري آن حضرت برخاستند، به دنيا آمد.

جد او عبدالله بن بديل به همراه سه برادر ديگرش عبدالرحمن و محمد و عثمان در صفين به شهادت رسيدند. پدر، جد، برادر، عمو و عموزاده اش همگي شاعر بودند و مدح ائمه اطهار (ع) مي گفتند.

کتاب دعبل در پنج فصل تنظيم شده است، که مباحث اوليۀ آن در زمينه عصر دعبل و نيز حيات او است: انقلاب عباسيان و دوران 100 ساله اول حکومت عباسي، يعني از 132 تا 232 ق، دوران مهمي از پنج قرن تاريخ حکومت عباسيان و سرتاسر تاريخ اسلام است. عواملي چند را علت اصلي سقوط خلافت بني اميه ذکر کرده‌اند، از جمله اقدامات ظالمانه، بي‌عدالتي، از بين بردن آثار دين، آشفتگي در نظام حکومتي، فقدان انسجام دروني، قيام هاي علويان، اختلافات عرب يمني و مصري، دوري خراسان، که کانون اصلي قيام هاي عباسيان بود، از مرکز خلافت، مسئله تعدد ولايت عهدي و سرانجام فعاليت داعيان بني عباس، به ويژه ابو مسلم خراساني اين همه مايه افزايش انزجار مردم از حکومت بني اميه و سلطنت مبتني بر ستم و تجاوزشان مي شد. بني عباس، با همکاري و فداکاري ابومسلم خراساني و ايرانيان به حکومت و خلافت دست يافتند. مردم نيز به اين انگيزه که با برانداختن امويان اهل بيت پيامبر(ص) را به حکومت مي رسانند، آن همه جانبداري کردند، علاوه بر اين در روزگار حاکميت بني عباس نيز به ويژه تا پايان خلافت مأمون نفوذ عناصر ايراني در امور اداري و تسلط آنان کاملا آشکار بود، کساني چون ابوسلمه خلال، ابومسلم در عهد سفاح، خاندان برمکيان در دوران هارون و خاندان سهل و طاهر در عصر مأمون همکار مؤثر ايرانيان در به پيروزي رساند عباسان از يک سو نياز آنان به دبيران کارآزموده از سوي ديگر عباسيان را واداشت تا از ايرانيان که سوابق در خشاني در امور اداري داشتند، ياري بگيرند.

... توطئه‌هاي بني‌عباس در کشتارهاي فجيع و شکنجه‌هاي جان‌گداز خلاصه نمي‌شود، بلکه ايشان به توطئه‌هاي ديگري نيز دست يازيدند که به تعبيري مي‌توان از آن‌ها به توطئه‌هاي فرهنگي تعبير کرد. فسق و فجور، علاوه بر سطح جامعه در فرهنگ و هنر و شعر نيز رواج يافت. در اين دوران شعر جز بخشي از آن، در خدمت فسق و فجور قرار گرفت. مضامين شعري در اين دوران اغلب وصف شراب و مجالس شراب خواري، وصف باغ ها و شکارگاه‌ها و.. سيري در ديوان شاعران اين عصر به خوبي نشان مي دهد که شعر اين دوران در خدمت هوس راني، بي بندوباري، شهوت راني، توصيف.. و يا هجوهايي در همين زمينه قرار گرفته است. در اين ميان نقش شاعري چون دعبل، که فعاليت هاي تبليغاتي او براي شيعيان از اهميت خاصي برخوردار است، جلوه ديگري مي يابد. چرا که در معرکه هاي فرهنگي درست همانند ميدان جنگ بايد ضد حمله متناسب با حمله و داراي قوت و قدرت کافي براي تأثير بيشتر ضربه ها باشند، از همين روست که مهارت و سلاست و کثرت اشعار دعبل عوامل مهمي در مبارزه فرهنگي با بني عباس بوده‌اند...

دعبل در سال 148 هجري قمري، شانزده سال پس از سقوط دولت بني اميه، در عهد امامت امام صادق (ع) چشم به جهان گشود. زادگاهش و موطن اصلي او، شهر کوفه که مرکز شيعه و قيام عليه امويان بود، و به قولي قرقيسيا، شهري بر کناره رود خايور در سوريه است،از دوران کودکي و نوجواني وي اطلاع چنداني در دست نيست و شهرتش از زمان شاعري او شروع شده است. در آغازجواني به بصره و بغداد رفت و در آن جا به تحصيل پرداخت. شعر و ادب عربي را از مسلم بن وليد انصاري ملقب به صريع الغواني شاعر هارون الرشيد و برمکيان فرا گرفت و از عنفوان جواني شروع به سرودن شعر کرد و چون از بزرگان زمان خود از جنايات و ستم هايي که هارون الرشيد در حق نياکانش کرده بود، آگاه شد در اشعارش به سرزنش آنان پرداخت. اين سخنان بزرگان در سالهاي جواني دعبل و بعدها در اشعار سياسي او تأثير فراواني گذاشت.

بعد از سال‌هاي جواني شروع به سرودن اشعار سياسي کرد و در سال هاي جوان و قبل از اين که 30 ساله شود، شاهد جنايات و ستم هاي هارون الرشيد بود، به ويژه بعد از آن که هارون او را به دربار خود خواند تا به خدمت عباسيان درآيد، دعبل با وجود بخشش هاي بسياري که هارون در حق او کرد، به سبب فساد سياسي و اخلاقي هارون، از دربار بيرون رفت و به نکوهش عباسيان پرداخت.

در بخش ديگري از اين کتاب به خصوصيات شخصيتي، شعري و انديشۀ دعبل اشاره شده است: حب و بغض، مهر و قهر، عشق و خشم از ويژگي هاي برجستۀ شعر شاعران متعهد و ملتزم است. او و زندگي او نمونه بارز تولي و تبري است. در قصيده تائيه خطاب به خاندان پاک پيامبر گويد:

احب قصي الرحم من اجل حبکم                   و اهجر فيکم اسرتي و بناتي

بسياري از اشعار او، از علو طبعش حکايت مي کند، مدح ملوک را نمي گويد و زماني که مي پرسند، چرا مدح آنان را نمي گويي؟ پاسخ مي دهد، مدح امثال اينان به منظور طمع در جوايز آنهاست و من طمعي در پاداش آنها ندارم.

دعبل شاعري برجسته و معاصر شاعراني چون ابوتمام، صريع، الغواني، ابوالعتاهيه  و بحتري بوده است ولي امتياز او از ديگران آزادگي فوق العاده و حق طلبي و بي پروايي او از قدرت هاي مسلط در دفاع از حريم اهل بيت است. تلاش او در افشاي توطئه اي که عليه مذهب و نگاه بانان آن از زمان رحلت پيامبر و بلکه قبل از آن چيده شده بود، و در حکومت بني اميه و بني عباس آثار آن رخ نمود شايان تحسين است. جسارت و شجاعت او چيزي است که همه راويان و نويسندگان به آن شهادت داده اند.

دعبل از شخصيت‌های بزرگ شيعه است و کتب تاريخ ادب بدين امر شهادت مي‌دهند. او از روحیۀ آزادمنشي و والايي برخوردار بود، از اين رو به طمع مال و جاه به درگاه ارباب مال و جاه نمي‌گرديد، و خود را غلام خانه کسي نمي شمرده و بدين جهت گاه که به مناسبتي از کسي مدح مي گفت در صورت تغيير شرايط ممدوح و مطابق با وضع جديد او را هجو نيز مي‌کرد و اين امر در حقيقت نشان دهنده آزاد منشي اش و نقطه قوت ديگري در زندگي اوست. وسيله اي براي طعن او شده است تا برخي نويسندگان تاريخ بگويند، هيچ کس حتي کساني که به او احسان کرده بودند از هجو او در امان نبود.

دعبل شخصيتي مهم در تاريخ است که بي هيچ شبهه‌اي جنبۀ شاعري او بر ديگر ابعاد شخصيتش غلبه دارد و علي‌رغم اندک بودن اشعار باقي مانده از او در عصر خود از چنان شهرتي برخوردار بود که گذشت زمان نه تنها موجبات زوال آن را فراهم نياورده است بلکه همان اندک اشعارش مايه تلاش براي شناخت بهتر شخصيت او شده است.

او قهرمان و يکه تاز عرصه شعر و کسي است که نه تنها در سياق ادبي اشعار تحولي عظيم پديد آورد. بلکه در جايگزين سازي معاني در قوالب شعري مبدع سبکي ممتاز و ويژه است، پيشگامي او در همه زمينه ها مشخصه بارز او است. خصلتي که ديگران را در برابر او ناچار به خضوع مي کند و جز اذعان لفظي و عملي به فضيلت او راه ديگري برايشان باقي نمي گذارد.