ساختار روایی «عصیان و عذاب» در قرآن

شهرستان ادب: یادداشتی که می خوانید پنجمین یادداشت از سری یادداشت های علی ششتمدی با موضوع «تأملی ساختارگرایانه بر قصص قرآن کریم» است.

ساختار روایی «عصیان و عذاب» در قرآن

1) سوره هود آیه 50: ابتدا هود (ع) قومش را به راه راست می‌خواند و به آن‌ها می‌گوید که بدون چشم‌داشت به پاداش این دعوت را انجام می‌دهد. قومش دلیل‌های او را نمی‌پذیرند و هود(ع) برایشان از خدا می‌گوید. سپس حجت و دعوت خود را بر قومش تمام می‌کند و آن‌ها را از عذاب الهی می ترساند. خداوند پس از اصرار قوم عاد بر گمراهی‌شان بر آن‌ها عذاب نازل می‌کند و هود و یاران موحدش به سلامت نجات می‌یابند. قرآن در آیات بعد قوم عاد را نفرین می‌کند.

2) اعراف آیه 65: این سوره نیز به همان شکل، روایت را از دعوت حضرت هود آغاز کرده و سپس از تکذیب او توسط قومش صحبت می‌کند. عادیان بر هود تهمت زده و هود آن‌ها را از عذاب خدا می‌ترساند و یادآور می‌شود که بعد از عذاب قوم نوح خدا به آن‌ها جانشینی داد و به آن‌ها نعمات خد را اعطا کرد. اما قومش درخواست کردند وعده را محقق سازد. عذاب نازل می‌شود و هود و پیروانش نجات می‌یابند.

3) شعراء آیه 124: در سوره شعراء نیز ابتدا هود قومش را دعوت می‌کند و تأکید می‌کند که از آن‌ها پاداشی نمی‌خواهد. او زندگی بت‌پرستانه و متکبرانه آن‌ها را به نقد می‌کشد و قومش نیز به دلیل اصرار بر سبک زندگی پیشینیان او را تکذیب می‌کنند.

4) احقاف آیه 21: این سوره نیز با دعوت و تنذیر آغاز شده و سپس این روایت تحلیل می شود: قوم عاد امکانات و استعدادهای برتری داشتند اما چون انکار ورزیدند این امکانات و استعدادها فایده‌ای برایشان نداشت و عذاب الهی بر آن‌ها نازل گردید.

1) سوره هود آیه 61: حضرت صالح(ع) به سوی قومش فرستاده می‌شود و آن‌ها را دعوت به توبه و پرستش می‌کند. قوم در کنار گذاشتن رسم بت‌پرستی پیشینیان به شک می‌افتند و حضرت صالح پاسخ آن‌ها را داده و ماده‌شتر را به عنوان معجزه نشان می‌دهد. آن‌ها شتر را پی می‌کنند و وعده عذاب به آن‌ها داده شده و محقق می‌شود. صالح و قومش نجات می یابند و عذاب نازل می‌شود. ثمودیان نفرین می‌شوند.

2) سوره نمل آیه 45: باز هم روایت با فرستاده شدن و دعوت صالح (ع) آغاز می‌شود و دو قوم ستمکار با او صحبت می‌کنند. صالح در برابر انکار آن‌ها پاسخ می‌دهد و نُه دسته فسادگر قوم را ارشاد می‌کند. قوم ثمود نقشه قتل پیغمبر را می‌کشند اما خداوند مکر آن‌ها را پاسخ گفته و ثمودیان در عذاب الهی به هلاکت می‌رسند.

3) سوره اعراف آیه 73: شروع داستان دوباره مشابه موارد قبلی با فرستادن و دعوت است. سپس ماده‌شتر به عنوان معجزه ارائه می‌شود. قوم ثمود جانشین قوم قبلی (عادیان) معرفی شده و کافران و مؤمنین با هم اختلاف پیدا می‌کنند. کافران ماده‌شتر را پی کرده و درخواست تحقق عذاب می‌کنند. عذاب به صورت زلزله بر قوم نازل می‌شود.

4) سوره القمر آیه 23: اینبار ابتدا سخن از تکذیب پیغمبر توسط قوم روایت آغاز شده و سپس نقل می‌شود که ثمود پیامبرش را دروغگو می‌خواند. آن‌ها شتر فرستاده را پی می‌کنند و عذاب وعده داده شده تحقق می‌یابد. 

5) سوره شعراء آیه 141: قوم صالح را تکذیب می‌کنند. سپس دوباره بحث دعوت، روایت شده و به صورت مفصل صالح قومش را از نافرمانی می‌ترساند. آن‌ها درخواست معجزه می‌کنند و ماده‌شتر به آن‌ها ارائه می‌شود. از ثمودیان خواسته می‌شود به سهم آب شتر تجاوز نکنند و آن‌ها شتر را پی می‌کنند. عذاب الهی نازل می‌شود.

1) سوره عنکبوت آیه 26: لوط به دین ابراهیم(ع) است و به قومش درباره عمل زشتشان سخن می‌گوید. اما قوم لوط انکار ورزیده و درخواست تحقق وعده عذاب می‌دهند. لوط دعا می‌کند و فرستادگانی نزد حضرت ابراهیم می‌روند و مژده هلاکت قوم ستمکار را می‌دهند. لوط و خانواده‌اش نجات می‌یابند جز همسرش که در عذاب همراه دیگران نابود می‌شود.

2) حجر آیه 59: فرستادگان نزد لوط رفته و خبر نجات خانواده‌اش را می‌دهند. البته جز همسرش. لوط از مردم شهر می‌خواهد به جای فساد با دختران ازدواج کنند که آن‌ها انکار می‌کنند. عذاب الهی در زمان طلوع نازل می‌شود.

3) هود آیه 70: فرستادگان نزد ابراهیم (ع) هستند و او سعی در شفاعت قوم دارد. اما فرمان عذاب صادر شده است و فرستادگان نزد لوط رفته و از او می‌خواهند همراه خانواده (جز همسر) شهر را ترک کند. عذاب نازل شده و شهر زیر و زبر می‌شود. 

4) نمل 54: لوط قومش را دعوت می‌کند و قومش به دشمنی و عناد با او برمی‌خیزند. عذاب الهی نازل می‌شود.

5) اعراف آیه 80: همان ساختار روایت که در سوره نمل وجود دارد

6) سوره شعراء آیه 160: قوم لوط دعوت او را نپذیرفته، او را تکذیب می‌کنند. لوط باز هم آن‌ها را به ترک گناه می‌خواند. عاقبت دعا می‌کند که عذاب شوند و اهلش از این عذاب رهایی یابند. عذاب نازل می‌شود.

نکته جالب توجه دیگر، تأکید متناوب به نجات نیافتن همسر لوط است. در هر روایت (حتی روایت‌های کوتاه و اشاره‌ای) به استثنا بودن همسر لوط اشاره می‌شود.

1) سوره اعراف آیه 85: خداوند شعیب را به سوی قومش می‌فرستد و او مردمش را به راه راست دعوت می‌کند. دعوت حضرت شعیب همواره با تأکید بر سلامت اقتصادی همراه است. او از قومش می‌خواهد از پیشینیان عبرت گیرند. اما کافران او و دعوتش را انکار کرده و تهدیدش می کنند. آن‌ها حاضر نیستند از دین قبلی دست بردارند و با مؤمنین بر سر این اختلاف دچار مناقشه می‌شوند. عاقبت عذاب موعود به شکل زلزله (رجفه) بر آن‌ها نازل می‌شود. شعیب از قوم خود رو برمی‌گرداند.

2) هود آیه 84: دوباره روایت فرستاده شدن شعیب به سوی قومش و دعوت او با رویکرد اقتصادی. گروه پیروان شعیب و مخالفانش با هم جدل و بحث می‌کنند. شعیب از منکران می‌خواهد که از سرنوشت اقوام نوح و عاد و ثمود و لوط درس بگیرند اما در اثر انکار و تهدید کافران، وعده عذاب به آن‌ها داده می‌شود. عاقبت عذاب نازل شده و شهر مدین نفرین می‌شود.

3) شعراء آیه 177: اصحاب ایکه دعوت شعیب را تکذیب می‌کنند و او درباره دعوتش و اقتصاد حلال صحبت می‌کند. انکار آن‌ها و درخواست تحقق عذاب با نزول عذاب دنبال می‌شود.

در این پی‌رفت، دو عطف مشاهده می‌شود. ابتدا در زمان تکذیب و بعد نافرمانی. در واقع همیشه نافرمانی پیش از عذاب روایت می‌شود. از آنجا روایت عذاب همیشه در اوج جریان دارد، نمی‌توان نقطه اوج مشخصی برای آن تعیین نمود. البته ابتدا (دعوت) و انتهای روایت (خاموشی پس از هلاکت) ضرب‌آهنگ آرام‌تری نسبت به بقیه بخش‌های آن دارند. انتخاب این نمودار در ساخت روایی، به دلیل تنش بالای ماجرا و اتفاق خارق‌العاده‌ای است که در پایان روایت می‌افتد. در واقع برای رسیدن به تصویر لحظه عذاب، نیاز به مقدمه‌ای در اوج احساس می‌شود. به همین دلیل روایت از همان ابتدا در چالش‌ها و مناقشه‌ها ادامه می‌یابد. یادآوری این نکته لازم است که ساختاری روایت عذاب الهی در دیگر روایات قرآنی ـ به خصوص روایت قوم حضرت نوح(ع) ـ وجود دارد که با توجه تحلیل پیشین، می‌توان مشابهت آن روایات را نیز پذیرفت.