شهرستان ادب: آیین رونمایی از کتاب "شور اشراق" روز گذشته از ساعت 19 در موسسه فرهنگی شهرستان ادب برگزار شد. مشروح سخنان میهمانان این نشست ادبی و صمیمانه را در ادامه میخوانید:
دکتر حدادعادل: حوزه علمیه باید اهتمام بیشتری به زبان فارسی داشته باشد
دکتر غلامعلی حدادعادل، نویسنده و رئیس فرهنگستان ادب فارسی در آیین رونمایی از کتاب «شور اشراق» گفت: «روحانیان باید به زبان عربی مسلط باشند برای فهمیدن کلام خداوند و پیام خداوند و از طرفی باید به زبان فارسی اهتمام زیادی داشته باشند برای ترجمۀ کلام خداوند و رساندن پیام خداوند به مردم!»
این استاد دانشگاه، طی این نشست که در آستانه حلول ماه مبارک رمضان و با مشارکت موسسه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، ضمن تشکر از «شهرستان ادب» برای برگزاری رونمایی این کتاب، سنت رونمایی را «کاری درست جهت اعلام تولد یک اثر اندیش‌ورزانه دانست». به گفته دکتر حدادعادل «رونمایی کتاب، سنتی رایج نزد هندیان است و از آن طربق به ایران رسیده است.»
رئیس فرهنگستان ادب فارسی در ابتدای سخنان خود با مروری بر شرایط زبان فارسی در حوزه‌های علمیه اظهار داشت: «دهه‌ها قبل از انقلاب، حوزه‌های علمیه در کشور ما از نظر توجه به زبان و ادبیات فارسی بخصوص ادبیات معاصر عقب بودند. تحولی که در شیوه نگارش و در نثر و سخن فارسی پس از مشروطه ایجاد شده بود بیشتر در مراکز دانشگاهی، و رسانه‌ای خود را نشان داده بود، سبک و سیاق علمای دین از این نظر تحولی پیدا نکرده بود. ادبیات فارسی نیز در درس‌های حوزه جایگاه مناسبی نداشت (البته هنوز هم ندارد اما از گذشته بسیار بهتر است.) استاد مطهری از حیث روان‌نویسی و ذوق ادبی از جمله نادر روحانیانی بود که به نثر و نگارش توجه داشت.»
به گفته این نویسنده «دلیل مقبولیت او نیز سخن گفتن به زبان دانشگاه بود. این نقصی در میان روحانیان بوده است که از تحول در زبان فارسی فاصله داشته‌اند. در قم به برخی روحانیان گفتم که شما باید به زبان عربی اهتمام کنید تا طلاب بفهمند خدا چه گفته است. به زبان فارسی نیز باید اهتمام داشته باشید تا بتوانید سخن خدا را به مردم منتقل کنید!» او افزود: «روحانیان عزیزی مثل آقای رشاد که متصل به حوزه علمیه هستند وقتی زبان و قلم‌شان نگاه روز است وجودی مغتنم و نمونه و راهگشا در این مسیر بخصوص برای هم‌لباسان خود هستند. این نقد را به حوزه وارد می‌دانم اما همچنین توجه دارم که نسبت به پنجاه شصت سال گذشته، از نظر زبان فارسی، اوضاع بسیار فرق کرده است.»
سلسله‌ای که به امام خمینی می‌رسد
دکتر حدادعادل درباره این کتاب که با عنوان فرعی «گفت- نوشته هایی درباره شعر و شخصیت شماری از اصحاب حکمت و ادب» منتشر شده است نیز توضیحاتی داد: «این کتاب که برخی مقالات آن در سال 1376 منتشر شده است و اکنون برخی مقالات آن با حذف و اضافات بازنشر شده است حاوی دو دسته مقالات است: دسته‌ای به اشعار حکما و علمای قدیم و معاصر می‌پردازد و دیگر مقالاتی که به شاعران معاصر می‌پردازد که در کسوت دین نیستند. مقالاتی که به شعر شادروان مهرداد اوستا اختصاص دارد از دسته دوم است و مقالاتی که خصوصیات شاعر نام‌آور معاصر علیرضا قزوه را بررسی می‌کند نیز از دسته دوم است.»
به گفته رئیس فرهنگستان ادب فارسی «جان‌مایه اصلی این مجموعه به شعر بزرگانی اختصاص دارد که بیش از آن‌که شاعر بوده باشند حکیم بوده‌اند. مقاله‌ای که کثرت‌گرایی دینی را در شعر مولانا بررسی می‌کند از این قبیل است. مقاله‌ای به حکیم فیاض لاهیجی و دیگری به حاج ملاهادی سبزواری و نیز استاد علامه حسن‌زاده آملی اختصاص داده شده است. مقالات متعددی نیز به شعر امام راحل پرداخته است که استخوان‌بندی کتاب را شکل داده است. حکمت وجه اشتراک این شاعران بوده است.»
به گفته دکتر حدادعادل «در تمدن و تفکر اسلامی و در آن بخش شیعی که ما می‌شناسیم شاهدیم که بزرگان علم و حکمت ما شاعر نیز بوده‌اند. از میان این بزرگان بنده به ندرت کسی را می‌شناسم (البته تحقیق دقیقی در این زمینه نکرده‌ام)، از صدر اسلام تا به امروز، که فیلسوف و حکیم بوده باشد اما شعر نگفته باشد. این امر نیز طبیعی بوده است، گویا پیام‌هایی داشته‌اند که جز به شعر قابل گفتن نبوده است. این جنبه شعر و شاعری طی چهارصد سال اخیر پررنگ‌تر شده است و این بی‌جهت نیست. چون در فلسفه ملاصدرا، چهار جریان فکری که از زمان ظهور اسلام به راه افتاده بود یک‌جا به هم رسیدند، تلفیق شدند و حکمت متعالیه خلق شد. این چهار جریان شامل فلسفه، کلام، عرفان، و اشراق بود. فلسفه ملاصدرا هم قوت استدلال را داشت، هم محاسن علم کلام را دنبال می‌کرد، هم هستی‌شناسی فلسفی را نمودار می‌ساخت و هم زیبایی‌ها و لطافت‌های اشراق را در خود داشت.»
فیلسوف محبوب شهید مطهری
دکتر حدادعادل ادامه داد: «اهل حکمت متعالیه هم فیلسوف بودند و هم اهل ذوق. منظور آن است که زبان آن‌ها مراتب مختلف داشت و متناسب با بحث، زبان مخصوص را برمی‌گزیدند. زمانی که به عرفان می‌رسیدند گویی زبان منطق و فلسفه برای بیان مافی‌الضمیر آنان ناکافی بود. استفاده از زبان شعر که زبانی تمثیلی است درواقع رمزگشای این درک عرفانی این حکمایی است که به این سلسله تعلق دارند. بی‌جهت نیست که ما هم میرداماد را می‌بینیم که شاعر است، هم ملاصدرا و هم دیگرانی چون فیض و فیاض. این همان سلسله‌ای است که به اما راحل می‌رسد. شجره‌النسب امام به این جریان تعلق دارد.»
این مترجم آثار فلسفی به ذکر خاطره‌ای از استاد مطهری نیز پرداخت: «شهید مطهری که پرچمدار همین حکمت در زمان خود بود، وقتی کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران را نوشته بود و آن را به بنده سپرده بود تا نظرم را خدمت ایشان بگویم، شبی که تنها بودیم از من پرسید که فلانی، از میان این حکیمی که در این کتاب شرح حال‌شان را نوشته‌ام گمان می‌کنی من به کدام یک تعلق خاطر بیشتری دارم؟ پاسخ دادم: حدسم این است که شما به حاج ملاهادی سبزواری از هم بیشتر علاقمندی. گفتند کاملا درست است!»
این پژوهشگر ادبیات و فلسفه با ستایش از کتاب «شور اشراق» گفت: «حضرت آقای رشاد کار بسیار درستی کرده‌اند که فکر حکمی و معنوی این سلسله از بزرگان را که در زبان شعر جلوه‌گرد شده است معرفی کرده‌اند. اهمیت این کتاب در آن است که نشان می‌دهد چگونه متفکران ما شعر را دریچه‌ای می‌دانستند گشوده به سوی آفاق حکمت و عرفان و اشراق. شعر برای آنان لقلقه زبان نبوده است بلکه به گفته مولانا نردبان آسمان است.» حدادعادل در پایان، شعری از امام راحل را خواند که با این بیت آغاز می شد: «ما ندانیم که دلبسته اوییم، همه/مست و سرگشته آن روی نکوییم، همه».
دکتر سنگری: کمتر دیده‌ایم یک روحانی به شعر یک شاعر امروزی بپردازد
در ادامه این جلسه، دکتر محمدرضا سنگری، شاعر و استاد دانشگاه، با اشاره به زبان نگارشی حجه‌الاسلام علی اکبر رشاد توضیح داد: «آقای رشاد از ویژگی‌هایی که دارد ساخت واژگان زیبا، شیرین و نو است، این ویژگی مشترک ایشان و استاد ما آقای دکتر حدادعادل است. این واژه‌ها البته هیچ ایستی در متن ایجاد نمی‌کند و مانع ماطلعه متن نمی‌شود. در نوشته او شاهد ازدحام واژه‌های نوساخته نیستیم، بلکه این واژگان طبیعی و به‌اندازه دیده می‌شوند. دیگر ویژگی ایشان حرکت در مسیرهایی است که کمتر دیگران به آن قدم می‌گذارند. کمتر دیده‌ایم که شخصی روحانی درباره یک شاعر امروزی حرف بزند، آن‌هم این‌قدر سنجیده و دقیق. ویژگی دیگر ایشان شاعر بودن است.»
این پژوهشگر ادبیات به دیگر ویژگی‌های مولف «شور اشراق» نیز اشاره کرد: «حضرت آیت‌الله رشاد ذهنی بسامان و هندسه‌مندی دارد که در این کتاب نیز مانند دیگر آثار ایشان دیده می‌شود. رشته تسبیحی که اجزای این کتاب را به هم گره می‌زند حکمت و شاعران حکیم است. مقام معظم رهبری، اگر درست خاطرم باشد، دو سال پیش اشاره‌ای به شعر حکمی و تعلیمی و فقر آن در میان شاعران امروز اشاره کردند.» دکتر سنگری ادامه داد: «جناب رشاد آخرین مقاله کتاب را به نماز اختصاص داده‌اند، پس از ذکر حکمت با نماز اثر خود را ختم کرده‌اند. نمی‌دانم در ذهن‌شان بوده است یا خیر، اما نماز مجمع‌الحکم است، همه حکمت‌ها در نماز خلاصه شده است. ما گویی در همین پنج نوبت دین خودمان را مرور می‌کنیم. ادبیات شیعی در فضای دانشگاه کمتر دیده می‌شود، حتی در حوزه تاریخ ادبیات. هر جا نیز به آن اشاره شده است در حد اشارتی بوده است.»
به گفته این محقق ادبیات عاشورایی «شاعران شیعی بخصوص در سلسله علما باید مطرح شوند. هر چند همه شاعران ما را می‌توان به نوعی روحانی دانست. نکته قابل توجه این است که هر کس به عرفان رسیده است از شعر ناگزیر بوده است، گویی یگانگی میان شعر و عرفان بوده است. این نکته را آقای دکتر حداد نیز گذرا اشاره کردند. در مقابل، شعر نیز هر جا به کمال رسیده است گویا از عرفان ناگزیر بوده است. پیوند میان این دو نکته قابل تأملی است.»
این نویسنده همچنین توصیه‌هایی به محققان امروز کرد: «سوالی در این‌جا می‌خواهم طرح کنم و امیدوارم دوستان به آن بپردازند. می‌گویند شعر قیاسی است که مقدماتش تخیل است. درباره حکمت نیز می‌گویند که حجت و برهانی است که مقدمات آن یقینی است. به تعبیری گفته‌اند که شعر یقین‌آور نیست اما حکمت یقین‌آور است. اگر این دو کنار هم قرار بگیرند و شعر حکمی تولید شود این موجود تازه چیست؟ این مسأله‌ای است که باید به آن پرداخته شود.» دکتر سنگری در پایان با اشاره به سوره شعرا گفت: «نکته بعدی این است که باید بپرسیم که چه شعری پذیرفتنی نیست و مایه گمراهی انسان می‌شود.»
دکتر ترکی: در شرایط "ولنگاری فرهنگی" باید قدر شهرستان ادب را بدانیم
دکتر محمدرضا ترکی، استاد دانشگاه و نویسنده در ادامه نشست رونمایی از «شور اشراق» با اشاره به سخنان مقام معظم رهبری درباره «ولنگاری فرهنگی» و نیز بررسی شرایط امروز جامعه گفت: «نهادهای فرهنگی باید قدر مجموعه‌های کوچکی مثل شهرستان ادب را بدانند، چون این جوانان می‌توانند در این شرایط به فرهنگ ما کمک کنند.» دکتر ترکی توضیح داد: «طبق گفته طبیبان سنتی انسان اگر اعتدال مزاجی خود را از دست بدهد دچار مشکل می‌شود، درباره جامعه نیز این مسأله مصداق دارد. جامعه‌ای که بد رانندگی می‌کند، و طلاق و ناراستی در آن زیاد است نشان می‌دهد که جامعه دچار عدم تعادل و تباهی مزاج شده است. راه علاج طبق گفته حافظ «فکر حکیم» است و نیز «رای برهمن». این دومی منظور پادشاه حکیم است. اگر برنامه‌ریزان جامعه اهل حکمت باشند می‌توانند این بحران را رفع کنند.»
این شاعر سپس با اشاره به شیوه‌های درمان در نزد طبیبان قدیم گفت: «در طب قدیم راه‌حل این نبود که زود دست به تیغ جراحی ببرند یا داروهای عجیب و غریب دارای عوارض به کار ببرند. آن‌ها با جسم مدارا می‌کردند تا به تعادل برسد و خودش خودش را درمان کند. این طب مبتنی بر ملایمت بود. درباره جامعه نیز راه مشابهی چاره کار است. امروز متأسفانه رای برهمن ما مجبور است مظلومانه جلوی سپاه شمشیر بزند و درگیر در عرصه‌های مختلف سیاسی و فرهنگی و اجتماعی باشد، به جای آن‌که دانشگاه و مراکز فرهنگی چنین نقشی داشته باشند.» دکتر ترکی با انتقاد از مدیران فرهنگی امروز اظهار داشت: «مدیران فرهنگی جامعه ما یا اصلا توی باغ نیستند یا فقط توی باغ مشغول تفرج هستند و دوردست را نمی‌بینند. بهترین مدیران فرهنگی ما کسانی هستند که در نهایت و فقط از بازار و گیشه آگاهند. ما نیاز به مدیران آینده‌نگر داریم.»
این نویسنده درباره کتاب «شور اشراق» نیز گفت: «مولف محترم این کتاب حکیم و فرهنگی است، چیزی که در جامعه ما کم داریم. شاعرانی که در این کتاب به آنان پرداخته شده است غالبا جمع حکمت و شعرند، از جمله مرحوم اوستا که سابقه طلبگی دارد، در دانشگاه نیز فلسفه تدریس می‌کردند. آقای قزوه نیز به نحوی دوران طلبگی خوبی داشته است و آدمی است اهل معرفت. در مجموعه این کتاب، توجه شاعران بررسی شده بر این نگاه حکمی دیده می‌شود. بدنه اصلی این کتاب آن بخشی است که به شعر امام می‌پردازد، کاش این بخش فربه‌تر می‌شد یا حتی کتاب مستقلی در این زمینه نگاشته می‌شد. البته دیر هم نشده است.»
حجه الاسلام و المسلمین علی‌اکبر رشاد نیز در پایان طی سخنانی کوتاه ضمن تشکر از اساتیدی که درباره کتاب سخن گفتند به چگونگی فراهمآمدن کتاب، ابراز امیدواری کرد تا بقیه مقالات خود را نیز در موضوعات مختلف به صورت کتاب منتشر کند. رشاد در بخشی از سخنان خود درباره این کتاب گفت: «ین اثر در چاپ دوم قریب هفتاد درصد دچار تغییر شده ، چند سال پیش همکاری داشتم که بیان می‌کرد تفحص کرده و دیده بیش از صد مقاله از من در گوشه و کنار وجود دارد بنابراین این اثر به نوعی بازسازی مقالاتی درباره شعر و هنر است.» وی در ادامه افزود: «تأملاتی در رابطه با فلسفه هنر، علم دینی و فلسفه تعلیم و تربیت و حوزه فقه و اصول داشتم که در حوزه فقه و اصول به 5 جلد کتاب می‌رسد که دو جلد آن امسال آماده نشر می‌شود.»