کشف شاعرانه چیست؟

اسماعیل امینی شاعر،منتقد و طنزپرداز یادداشتی را در وبلاگ شخصیش با عنوان کشف شاعرانه منتشر نموده است:

گاهی در نقد شعر با این  عبارت مواجه می شویم که فلان شعر کشف شاعرانه ندارد، برخی از شاعران کم تجربه و مخاطبان عام شعر گمان می کنند که این اصطلاح برای سنگ اندازی در راه شاعران دیگر است .

گاهی برای منتقد توضیح می دهند که من در این شعر منظورم این بود که مثلا ارزش عشق و وفاداری را نشان بدهم و از بی وفایی ها انتقاد کنم، آیا همین ها ارزش ندارد؟

گاهی برخی تقدس موضوعی شعر را برای پوشاندن ضعف های شعر وسیله قرار می دهند و مثلا می گویند ؛ این شعر دربارۀ حماسۀ کربلاست، آیا به نظر شما حماسۀ کربلا مهم تر است یا کشف شاعرانه؟

این مانند آن است که کسی با خطی نازیبا آیات قرآن کریم را بنویسد و در مقابل انتقادات ، بگوید که آیات قرآن مهم تر است یا خوشنویسی؟

باری کشف در شعر ممکن است در هر یک از عناصر آن اتفاق بیفتد؛ در زبان شعر یا در مضمون یا در محتوا و یا حتی در قالب و قافیه و صورت کلمات.

برای آشنایی با انواع کشف در شعر نمونه هایی را بررسی می کنیم:

1- غم دل با تو گویم غار/ بگو آیا مرا دیگر امید رستگاری نیست؟     / صدا نالنده پاسخ داد :آری نیست/      در این شعر ، انعکاس صدای گوینده در غار و بازگشت چند هجای پایانی در پیوند با معنای مورد نظر شاعر ، جرقۀ کشف را آفریده است.

2- فرق است میان آن که یارش در بر    با آن که دو چشم انتظارش بر در

در این بیت شباهت کلمات و تفاوت معنایی آنها (جناس) در دو کلمۀ ساده و پرکاربرد(در- بر) زیبایی کشف را به خواننده عرضه می کند.

3- دیشب باران قرار با پنجره داشت   روبوسی آبدار با پنجره داشت

یکریز به گوش پنجره پچ پچ کرد     چک چک چک چک چکار با پنجره داشت

در این شعر پیوستگی میان صدای چکه های باران با کلمه ای پرسشی(چکار) ، کشف شاعرانه ای بدیع را آفریده است.

4- / کوه ها با همند و تنهایند   هم چو ما با همان تنهایان/

در این شعر یک تصویر طبیعی ، یعنی وضع قرار گرفتن کوه ها در طبیعت با تصرف هنری شاعر و نسبت دادن تنهایی به آن ها ، کشف شاعرانه ایجاد کرده است.

5- هم چو عکس آب تشویش از بنای ما نرفت      مرتعش بوده ست گویی پنجۀ معمار ما

در این بیت ، تخیل ظریف شاعر با کمک گرفتن از دو رویداد طبیعی (لرزیدن تصویر در آب – لرزیدن دست انسان بر اثر اضطراب وبیماری) یک حالت روحی و درونی را مجسم کرده است .

6- خاقانی در قصیده ای با ردیف" آینه" و با این سرآغاز:

ما فتنه ایم بر تو ، تو فتنه برآینه    ما را نگاه در تو ، تو را اندر آینه

در بیتی مدعی می شود که اسکندر آینه را برای قرار گرفتن در ردیف این شعر ساخته است:

گر نه ردیف شعر مرا آمدی به کار    مانا که خود نساختی اسکندر آینه

و به این ترتیب ، ردیف را که تکرار کلمه است و به ویژه در قصیده گاهی ملال آور می شود، جانی تازه بخشیده است.

7- به قدر عبور تو از آن سوی شیشه بود     اگر لحظه ای جهان به چشمم قشنگ شد

در این بیت ، یک اتفاق ساده (عبور معشوق از پشت پنجره) انگیزۀ کشفی ظریف است  با بیانی عاطفی و صادقانه که تمامی عشق واندوه و دلدادگی به معشوق  و دلزدگی از دنیا در آن نمایان است.

8- تا آمدم که با تو خداحافظی کنم    بغضم امان نداد و خدا ... در گلو شکست

این بیت پایانی از غزلی است با این مطلع:

آواز عاشقانۀ ما در گلو شکست     حق با سکوت بود صدا در گلو شکست

در این بیت ، ردیف دشوار غزل (در گلو شکست) در بیان یک اتفاق عاطفی و ناتمام ماندن سخن به هنگام وداع و بغض ، جان تازه ای گرفته است و چون در پایان غزل است درگسترش معنای شعر به ویژه سخن آغازین غزل بسیار مؤثر است.

 

دربارۀ کشف در شعر بسیار می توان نوشت اما برای آشنایان با دنیای شعر همین اشارات کوتاه کافی است.