مقدمه
آنچه در این گزارش خواهد آمد، نگاهی اجمالی و شتابزده است به اتفاقات حوزۀ نشر در کشور عراق که به علت تنگی مجال و محدودیت نمونه های آماری مورد مطالعه و عدم امکان بررسی کامل شهرهای مختلف کشور عراق نمی‌توان از آن انتظار دقت علمی و اتقان تحقیقی لازم را داشت. در واقع این گزارش صرفاً دریافت‌های گزارشگر از مشاهدات محدود اوست و باید آن را مقدمه و پیش‌زمینه‌ای برای یک بررسی جامع، دقیق و روشمند در آینده‌ای نزدیک دانست. عموم نمونه‌های آماری مورد بررسی در گزارش پیش رو محدود به کتاب‌فروشی‌های پیرامون اماکن مذهبی در شهرهای شیعه‌نشین کشور عراق بوده است و دیگر مناطق شهرهای زیارتی و همچنین شهرهای سنی‌نشین در این گزارش از دسترس بررسی دور مانده است؛ از جمله شهر بغداد که پایتخت و مهمترین شهر عراق محسوب می‌گردد و به دلایل امنیتی امکان حضور زوّار ایرانی در آن فراهم نیست. از این روی، جهت تکمیل این گزارش ضروری است در فرصتی مبسوط‌تر با نگاهی جامع و دقیق به بررسی مراکز فروش و توزیع کتاب در عراق توجه گردد.
از آنجا که هدف اصلی این گزارش بررسی فرهنگ عامه و وضعیت عمومی حوزۀ نشر در کشور عراق بوده است، تنها به کیفیت تولید و توزیع کتاب در نسبت با مخاطب عام توجه شده و آثار علمی و تخصصی از محدودۀ این بررسی خارج گردیده است. به اعتقاد گزارشگر عموم آثار عرضه‌شده در مراکز فروش کتاب عراق را می توان در پنج دستۀ اصلی تقسیم بندی کرد که در ادامه به تفکیک توضیحات مربوط به هر کدام از این دسته‌ها ارائه می‌گردد:
۱ کتب مذهبی
همانگونه که قابل پیش بینی است مهمترین و فربه‌ترین بخش، به آثاری با موضوعات مذهبی، اعم از نسخه‌هایی از قرآن کریم، زیارت‌نامه‌ها، توضیح‌المسائل‌ها، مفاتیح، کتب ادعیه، شرح مناقب و ذکر مراثی اهل بیت و… تعلق دارد. البته همانطور که گفته شد بی‌شک نزدیکی این مراکز فروش به اماکن مذهبی و زیارتگاه‌ها در این امر بی‌تأثیر نبوده است و وجود بازار مناسب دلیلی بر افزایش کمیت این دست از محصولات است. گذشته از مواردی که ذکر شد، دسته‌ای از آثار با موضوع طرح معارف دینی و معرفی بزرگان شیعه با زبانی ساده را نیز باید مورد توجه ویژه قرار داد که حاکی از نیاز جدی مخاطب به چنین محصولاتی است. از این روی وجود آثاری همچون «داستان‌های خواندنی دربارۀ امیرالمؤمنین»، «قصه‌های مصور قرآنی»، «۱۰۰ سؤال دربارۀ امام کاظم(ع)» و… در کنار بی‌اطلاعی و عدم شناخت کافی بخش عمده‌ای از زوّار از معارف شیعه (از جمله ناآگاهی برخی از زائران از نام و تعداد امامانی که به زیارت آن‌ها آمده‌اند!) می‌تواند اشاره‌گر به خلأها و ظرفیت‌های موجود باشد.
۲ سبک زندگی (ادعیه)
طبق مشاهدات به عمل آمده می‌توان گفت پس از بخش مذهبی عمده‌ترین بخشی که در حوزۀ عمومی نشر کتاب در عراق وجود دارد، آثاری با رویکرد سبک زندگی است. آثار بخش سبک زندگی را می‌توان به زیربخش‌هایی همچون روانشناسی موفقیت، بهداشت و سلامت، کتب مهارتی و خودآموز (اعم از آشپزی، فن‌آوری، زبان و…)، تعبیر خواب و… تقسیم نمود. به نظر می‌رسد باید سه موضوع اخیر را در نسبت با نیازهای طبیعی اجتماع و مطالبات مخاطبان این آثار سنجید (که البته موضوع تعبیر خواب یا تفسیرالاحلام که در مقایسه با بازار نشر در کشور ایران از کمیتی قابل توجه برخوردار است، نیازمند بررسی جداگانه است). اما از نظر راقم این سطور وضعیت موضوع اول، یعنی روانشناسی موفقیت کمی متفاوت است. آثار این بخش با عناوینی همچون «مفاتیح النجاح»، «کیف تستخدم طاقاتک»، «العلاقات العامه»، «کونی الجمال»، «کیف تصبح قائداً ناجحاً»، «المعانی الخفیه لحرکات السیاسین»، «۷ اخطاء یرتکبها الازواج» و… به شکل محسوسی از جهات محتوایی و حتی فرم ظاهری کتاب، قابل مقایسه با نمونه‌های مشابه ایرانی است. از نظر نگارنده این امر را باید با اتفاقات سال‌های اخیر حوزۀ نشر در کشور ایران و فراگیری گستردۀ آثار روانشناسی موفقیت همچون «راز»، «قورباغه‌ات را قورت بده»، «چه کسی پنیر مرا برداشت» و… بررسی تطبیقی نمود و نسبت آن را با جریان‌های فرهنگی وارداتی در دو جامعۀ ایرانی و عراقی به دقت سنجید.
۳ جریان روشنفکری
بخش دیگری را که در ادامه باید از آن نام برد آثار متعلق به جریان روشنفکری است. این دست از آثار را نیز باید در زیربخش‌های دیگری همچون گرایشات چپی، گرایشات ضد بعثی، گرایشات روشنفکری دینی و… تقسیم کرد که از آن میان قسمت اخیر یعنی روشنفکری دینی با عرضۀ آثاری از نویسندگانی همچون المرزی، محمد خاتمی، عبدالکریم سروش و… از اهمیت بیشتری برخوردار است. گذشته از ورود اندیشه‌های اصلاح دینی از کشورهای عرب‌زبان به عراق (که تا حدودی طبیعی به نظر می‌رسد)، ترجمۀ آثار روشنفکران ایرانی به زبان عربی و توزیع و پخش آن‌ها در کشور عراق می‌تواند حاکی از وجود جریانی بانفوذ و فعال در این زمینه باشد.
۴ جریان اسلام انقلابی
یکی دیگر از بخش‌های مهم و البته و متأسفانه لاغر و کم‌حجم حوزۀ نشر در عراق بخش آثار مربوط به جریان اسلام انقلابی یا انقلاب اسلامی است. در این زمینه ترجمۀ آثار متفکرانی چون شهید مطهری و دکتر شریعتی و یا پرداختن به موضوعاتی همچون حکومت اسلامی و ولایت فقیه را باید نام برد که حتی اگر تسامحاً کتب مرتبط با حرکت‌های انقلابی مقتدی صدر را نیز بتوان در این بخش گنجاند، باز هم کتب این بخش در نسبت با آثار دیگر از فراوانی مناسبی برخوردار نیست.
۵ شعر و ادبیات
برخلاف تصور اولیه و شناختی که از جایگاه شعر و ادب در میان ملت‌های عرب‌زبان داریم، کوچک‌ترین بخش را باید به حوزۀ شعر و ادبیات اختصاص دهیم که البته بسیار تعجب‌برانگیز است. این در حالی است که عموماً عرب‌ها را علاقه‌مند به شعر و با اثرپذیری بالا از قدرت کلام می‌شناسیم. در نمونه‌های بررسی‌شده کمیت آثار ادبی همچون مجموعه‌اشعار شاعران عرب‌زبان و حتی گزیدۀ شعرهای شاعران نامداری چون احمد مطر یا نزار قبانی (اتفاقی که در ایران با گزینش شعر شاعرانی همچون سپهری، مشیری، فروغ و شهریار متداول است)، بسیار کمتر از موارد مشابه در ایران است. ممکن است نمونه‌های آماری بررسی‌شده معیار مناسبی برای قضاوت نباشد و با مطالعۀ گسترده‌تر مراکز دیگر، به نتایجی جز این دست یافت. اما آنچه با بررسی فعلی آشکار می‌گردد، مؤید اقبال اندک مخاطبان عام به آثار ادبی در کشور عراق است.
جمع بندی:
آنچه از مطالعۀ اولیۀ وضعیت نشر در کشور عراق به دست می‌آید این است که مردم این کشور به جهت محدودیت‌ها و فضای بستۀ دورۀ حاکمیت رژیم بعث، از امکان بهره‌برداری آزادانه از محصولات فکری و اندیشه‌ای محروم بوده‌اند و با وجود دستیابی به آزادی نسبی در دورۀ حاضر، هنوز آمادگی کامل را برای مواجهه و پذیرش وضعیت جدید نیافته‌اند. اما در عین حال ظرفیت‌های مناسب بسیاری نیز در میان آن‌ها دیده می‌شود که در صورت تدبیر و برنامه‌ریزی امکان فعال‌سازی آن‌ها فراهم است. از جمله در شهرهای زیارتی کشور عراق به جهت حجم بالای ارتباطات و رفت و آمدهای زوّار، امکان نشر و ترویج فرهنگ و اندیشه وجود دارد.
از این روی به نظر می‌رسد اگر بخش اندکی از اعتبارات مالی صرف‌شده از سوی ایران جهت بازسازی زیارتگاه‌ها و اماکن مذهبی عراق و قسمت کوچکی از هزینه‌های عمرانی فعلی، به حوزۀ فرهنگ و نشر اختصاص یابد و با مدیریت صحیح و روشمند، تولید و ترجمۀ آثار مکتوبِ مناسب و البته توزیع و پخش آن‌ها در دستور کار قرار گیر، می‌توان به نتایج امیدوارکننده‌ای چشم داشت.
چند پیشنهاد برای پژوهش‌های فرهنگی:
در پایان سه موضوع جهت انجام پژوهش‌های فرهنگی در کشور عراق پیشنهاد می‌گردد:
۱ نشر و کتاب
همانطور که گفته شد جهت دستیابی به شناخت مناسب و صحیح از وضعیت نشر مکتوب در کشور عراق باید با انجام پژوهش‌های هدفمند و روشمند به بررسی مراکز فروش و توزیع کتاب در عراق پرداخت. در کنار این پژوهش می‌توان به ظرفیت‌ها و بسترهای موجود و نیز موانع پیش رو جهت ترویج و گسترش فرهنگ ناب شیعی و اسلام انقلابی در عراق توجه نمود.
۲ آیین‌های عزاداری
یکی دیگر از زمینه‌های مهم تبادل فرهنگی میان عراق و ایران آیین‌های عزاداری و کیفیت برگزاری آن‌ها در این دو کشور است. این امر که از سال‌های گذشته در جریان بوده است، در سال‌های اخیر رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است. یکی از تحولات پیش‌آمده گسترش موج مداحی‌های مدرن یا به تعبیر برخی‌ها «پاپ» در ایران است که متأسفانه به رغم وسعت اظهار نظرهای صورت گرفته، به استثنای کتاب رسانۀ شیعۀ حسام مظاهر که بر آن نیز انتقادهای فراوانی وارد است، هنوز کار دقیق و عمیقی در این خصوص انجام نگرفته است. اکنون به نظر می‌رسد اتفاق سال‌های اخیر مداحی ایران به صورت تدریجی در حال تبدیل شدن به یکی از حاشیه‌های مهم عزاداری در عراق است که می‌تواند در سال‌های بعد برای آمدن به متن نیز خود را آماده نشان دهد. میزان و نحوۀ اثرپذیری این جریان از جریان‌های مشابه داخل ایران بی‌شک نیازمند بررسی دقیق است.
موضوع دیگر گسترش مداحی‌های استودیویی و خارج از محیط هیئات است. استفاده از افکت‌های صوتی و تغییر صوت مداح و افزودن صدای سینه‌زنی با ابزارهای رایانه‌ای، امری است که روندی رو به گسترش دارد و حتی در برخی موارد با افزودن جلوه‌های تصویری و نمایش حرکت‌های چهره و بدن مداح یا بهتر آنکه خواننده، شباهتی هرچه بیشتر به نمونه‌های ماهواره‌ای می‌یابد.
۳ فیلم و سریال
ورود موفقیت‌آمیز برخی از پروژه‌های تاریخی سیمای جمهوری اسلامی ایران همچون «یوسف پیامبر» و «مختارنامه» به کشورهای منطقه از جمله عراق و راه‌اندازی شبکۀ ماهواراه‌ای «آی فیلم» توانسته بخش مهمی از مخاطبان این آثار را در عراق با خویش همراه سازد. استفاده از پوستر و تصاویر «مصطفی زمانی» و «ابوالفضل عرب‌نیا» در عراق و رواج بلوتوث‌های مرتبط با این آثار میان مردم و فروش سریال‌های پخش‌شده از آی فیلم در مراکز فروش محصولات صوتی و تصویری، حکایت از ظرفیت‌های فروان ایجادشده در این زمینه دارد. نگارنده پیش از این در مقاله‌ای با عنوان «سینمای ایران و مخاطب جهانی» مندرج در شمارۀ اخیر نشریۀ راه، به صورت تفصیلی‌تری به این موضوع پرداخته است. از این روی به نظر می‌رسد در این زمینه انجام پژوهش‌های دقیق و علمی امری ضروری است.
چند نکته پیشینه:
پایگاه پیشینه به بهانه مطلب ارزشمند جناب وحید زاده مطالبی پیرامون حوزه نشر در عراق منتشر می کند که شاید ارتباطی با تحقیق میدانی و مرتبط با حوزه عمومی یادداشت فوق نداشته باشد، اما دانستن آن خالی از لطف هم نیست:
در دهه های پیش معروف بود که کتاب در قاهره نوشته می شود، در بیروت چاپ می شود و در بغداد یا عراق خوانده می شود. درواقع این جمله معروف به طور عامیانه تحلیلی از وضعیت فرهنگی جهان عرب در دهه های پیشین ارائه می داد، که در آن وضعیت عراق به عنوان مصرف کننده فرهنگ عربی تلقی شده بود. در این بین «شارع المتنبی» (خیابان المتنبی) که منتسب به شاعر معروف عرب المتنبی می باشد در بغداد در میان عرب زبان ها خیابانی معروف می باشد. بیشتر کتاب فروشی های بغداد در این خیابان قرار دارند، البته بیشتر معروفیت این خیابان به دلیل دست فروش هایی است که کتاب های دسته دوم و نایاب به مشتریان عرضه می کنند. با اینکه در دوره های پایانی حاکمیت حزب بعث این خیابان از رونق افتاده بود، اما پس از سقوط صدام خرید و فروش کتاب در این خیابان دیگربار جان گرفته و به طور پویایی ادامه دارد. البته این بدین معنی نیست که هنوز هم عراقی ها مانند دهه های میانی قرن بیستم کتاب خوان هستند.
خیابان المتنبی در سال ۲۰۰۸ بازسازی شد و به عنوان نماد فرهنگی بغداد تثبیت شد، این در حالی است که این خیابان تا کنون انفجارهای انتحاری متعددی به خود دیده است، و به گونه ای ایستادگی این خیابان به مثابه ایستادگی فرهنگی بغداد و عراق در برابر خشونت انفجارهای انتحاری به شمار می رود.
اما در بغداد و نجف پس از سقوط صدام موسسات نشر و تحقیق در علوم انسانی تأسیس شده اند که در نجف بیشتر توسط دانش آموختگان حوزه علمیه قم و نجف تشکیل شده اند، اما در بغداد بیشتر جنبه های عرفی پیدا کرده اند. بیت الحکمه بغداد که در ۱۹۹۵ میلادی تأسیس شده است، امروزه و با الگو گیری از بیت الحکمه دوره عباسی به عنوان یکی از مهمترین مراکز علمی آن دوره به کار خود ادامه می دهد.
جناب وحیدزاده به ترجمه آثار جریان روشنفکری ایران در عراق اشاره کردند. برای توضیح بیشتر می توان گفت که برخی در عراق دست به ترجمه آثار فارسی به ویژه آثار مرتبط با جریان های فکری به ویژه روشنفکری دست می زنند. از آن جمله مرکز مطالعات فلسفه دین بغداد به ریاست دکتر رفاعی آثار پژوهشگران فلسفه در ایران را ترجمه می کنند. در بین آثار ترجمه شده توسط این نهاد، به نظر می رسد آثار دکتر دینانی و مصطفی ملکیان بیش از بقیه باشند.
اما سید احمد قبانچی بردار سید صدرالدین القبانچی امام جمعه نجف نیز در بغداد مترجم و مروج اندیشه های عبدالکریم سروش می باشد، و به جز ترجمه کتاب در جلسات و میزگردها به ترویج رویکردهای سروش می پردازد.
لازم به ذکر است که داستان نشر و کتاب در منطقه کردستان عراق قصه جدایی دارد که می بایست به طور جداگانه ای به آن پرداخت.