شهرستان ادب: پیش از این در پروندۀ ترانه‌خوانی سایت شهرستان ادب، یادداشت خاطره‌انگیزترین ترانه‌های کودک دهه ۶۰ و ۷۰ (بخش اول) را خواندید. سیده‌نرگس میرفیضی در دومین بخش از یادداشت خود به بررسی ترانه‌های فیلم «خواهران غریب» به آهنگسازی ناصر چشم آذر پرداخته است. شما را به خواندن این مطلب دعوت می‌کنیم:
1. ای نام تو بهترین سرآغاز
ابیات ابتدایی منظومۀ لیلی و مجنون نظامی که با مصراع معروف «ای نام تو بهترین سرآغاز» آغاز می‌شود، در نخستین سکانس‌های فیلم خواهران غریب با صدای یک گروه سرود نوجوان به اجرا در می‌آید و آن‌قدر موسیقی و ریتم خوشایندی دارد که صرف نظر از مفاهیم بزرگسالانۀ شعر، تبدیل به یک ترانۀ نوجوان موفق می شود. این اقبال نشان دادن به شعرهای بزرگان، پیش از این هم در ادبیات کودک و نوجوان راه داشته است؛ خصوصاً در دهه‌های پیش از انقلاب؛ زیرا در آن زمان هنوز فرهنگ مکتب‌خانه‌ای و اجبار کودکان به حفظ کردن بوستان و گلستان سعدی و دیوان حافظ از میان مردم نرفته بود و بالطبع کودکان به‌راحتی می‌توانستند با این قبیل اشعار ارتباط برقرار کنند. به عبارتی در آن زمان هنوز مرزبندی مشخصی که امروزه بین زبان ادبیات کودک با زبان ادبیات بزرگسال وجود دارد، ترسیم نشده بود و آثار تعلیمی کودکانۀ مرتبط با گذشته اکثراً دارای زبان بزرگسال بودند. شاید همین مسائل باعث شد یک آهنگساز در دهۀ هفتاد به خود جسارت بدهد تا براساس شعر نظامی ترانه‌ای برای نوجوانان بسازد.
دریافت آهنگ
2. باز باران با ترانه
بسیاری از ما شعر «باز باران با ترانه» را از کتاب‌های فارسی دبستان به خاطر داریم. شاعر این اثر دکتر سید مجدالدین میرفخرایی، متخلص به گلچین گیلانی، (۱۱ دی ۱۲۸۸ در رشت - ۲۹ آذر ۱۳۵۱ در لندن) است. شاید اغراق به نظر برسد که بگوییم قبل از ساخت فیلم خواهران غریب هم این ترانه همین‌قدر پررنگ و جاری، زمزمۀ لب‌های کودکان بوده است! جالب است که بدانید نسخۀ کامل این شعر بسیار طولانی‌تر از چیزی‌ست که در کتاب‌های درسی خوانده‌ایم یا از زبان خسرو شکیبایی شنیده‌ایم. درواقع برای ساخت این ترانه سطرهایی از شعر گلچین گیلانی را -که اتفاقاً در قالب نیمایی هم سروده شده- گزینش کرده‌اند تا به تعبیر خودشان برای مخاطب کودک و نوجوان مناسب‌تر باشند. شاید بتوان گفت قالب نیمایی این اثر به قابلیت‌های موسیقیایی‌اش افزوده و علی‌رغم این که در قالب ترانه سروده نشده، به دلیل سادگی و طرب‌انگیز بودن واژگان از ترانگی مورد نیاز هم برخوردار است. سطرهایی از این شعر را با هم می‌خوانیم:
باز باران،
با ترانه،
با گهرهای فراوان
می‌خورد بر بام خانه.
یادم آرد روز باران:
گردش یک روز دیرین؛
خوب و شیرین
توی جنگل‌های گیلان
از دیگر دلایل اثرگذاری این ترانه و ماندگاری آن می‌توان به استفاده از «بارش باران» به عنوان یکی از زیباترین و گوش‌نوازترین عناصر طبیعت اشاره کرد که هم در سطح واژگان و هم در ارکان وزن «فاعلاتن فاعلاتن» با ریتمی کوتاه طنین‌انداز می‌شود. فرار از زندگی ماشینی و بازگشت به دل طبیعت از درونمایه‌های مهم این ترانه است که باعث می‌شود هم کودکان به دلیل نشاط جاری در آن با اثر ارتباط برقرار کنند و هم بزرگسالان به خاطر زنده شدن حس نوستالوژیک خود آن را دوست داشته باشند. همان‌گونه که مهدی حجوانی در مقالۀ «فراز و فرودهای شعر کودک و شعر نوجوان ایران در سه دهه پس از انقلاب» می‌نویسد: «بعضی شعرهای کودک در این دوره با حس نوستالوژی یا حسرت و دلتنگی نسبت به گذشته همراهند. از این رو شاعران، دوران کودکی خود و گاه فضای زندگی روستایی و شهرستانی خود را به شعر وارد می‌کنند.» تلفیق شعر خوش‌آهنگ گلچین گیلانی با یک موسیقی شاد و دلنشین، این ترانه را به یکی از آثار ماندگار بعد از انقلاب تبدیل کرده است.
دریافت آهنگ
۳. صد دانه یاقوت
سومین ترانۀ ماندگار فیلم خواهران غریب اثر «صد دانه یاقوت» است که با شعری از مصطفی رحماندوست ساخته شده. این شعر کوتاه را در ادامه می‌خوانیم:
صد دانه یاقوت
دسته به دسته
با نظم و ترتیب
یک جا نشسته
هر دانه‌ای هست
خوش‌رنگ و رخشان
قلب سفیدی
در سینۀ آن
یاقوت‌ها را
پیچیده با هم
در پوششی نرم
پروردگارم
هم ترش و شیرین
هم آبدار است
سرخ است و زیبا
نامش انار است
درست است که این شعر کوتاه چهاربندی سرشار از عنصر خیال و تصویرپردازی‌های شاعرانه است و از هر حیث یک شعر روان و درخشان به حساب می‌آید؛ اما نمی‌توان قطعه موسیقی ساخته شده براساس آن را در شهرتش بی‌تأثیر دانست. البته در نسخۀ اجرا شدۀ این شعر، جای دو بیت در بند آخر به این شکل با هم عوض شده است:
سرخ است و زیبا
نامش انار است
هم ترش و شیرین
هم آبدار است
دریافت آهنگ
۴. بوی ماه مهر
آخرین ترانه‌ای که از فیلم «خواهران غریب» بررسی خواهیم کرد، قطعه‌ای است که براساس شعر معروف زنده‌یاد قیصر امین‌پور ساخته شده است:
باز آمد بوی ماه مدرسه / بوی بازی‌های راه مدرسه
بوی ماه مهر، ماهِ مهربان / بوی خورشید پگاهِ مدرسه
از میان کوچه‌های خستگی / می‌گریزم در پناه مدرسه
باز می‌بینم زشوق بچه‌ها / اشتیاقی در نگاهِ مدرسه
زنگ تفریح و هیاهوی نشاط / خنده‌های قاه‌قاه مدرسه
باز هم بوی باغ را خواهم شنید / از سرود صبحگاه مدرسه
روز اول لاله‌ای خواهم کشید / سرخ بر تخته‌سیاه مدرسه
باز آمد بوی ماه مدرسه / بوی بازی‌های راه مدرسه
دریافت آهنگ
البته در ساخت این ترانه، شعر به اقتضای موسیقی دچار تغییراتی شده است. اما نمی‌توان از طنین ردیف «مدرسه» در انتهای ابیات و صدای زنگ مدرسه‌ای که در ابتدا و میانۀ ترانه شنیده می‌شود به‌آسانی گذشت. بخش زیادی از خاطرات دوران کودکی، بعد از محیط خانواده، در محیط مدرسه و میان دوستان شکل می گیرد. بنابراین طبیعی است که هم کودکان و هم بزرگسالان با این ترانه ارتباط برقرار کنند و از زمزمه کردنش لذت ببرند؛ چرا که یکی از ویژگی‌های مهم هر ترانه‌ای ماندگاری، سادگی و زمزمه‌پذیر بودن آن است که گاه تنها با بهره جستن از آرایۀ تکرار و انتخاب وزن مناسب به‌آسانی مهیا می‌شود. این شعر هم به دلیل تکرار واژۀ مدرسه که در تلفیق با موسیقی و صدای جیغ و فریاد بچه‌ها، در پس‌زمینۀ موسیقی کاملاً فضای مدرسه را در ذهن تداعی می‌کند، به یک اثر زنده و پویا تبدیل شده که هنوز بعد از سال‌ها پس از هر بار شنیدن، تصاویر روشنی از دوران تحصیل را در ذهن تداعی می‌کند.