فاجعۀ ندیدن کاکایی‌ها | یادداشت محمدقائم خانی بر «ویلای کاکایی‌ها»

شهرستان ادب:‌ در تازه‌ترین مطلب پرونده‌کتاب «ویلای کاکایی‌ها» سایت شهرستان ادب، شما را به خواندن یادداشتی از «محمدقائم خانی» دعوت می‌کنیم:

رمان و داستان کوتاه، در شرایطی زاده شد که واقعیت خودش را بر حقیقت و هدف زندگی تحمیل کرد. حتی پس از افول رئالیسم و سربرآوردن دیگر مکاتب، هنوز هم این واقعیت بود که نحوۀ شکل‌گیری داستان را به نویسنده تحمیل می‌کرد. همیشه واقعیت (یا واقعیات)ی وجود داشت که نویسنده به آن واکنش نشان می‌داد. در شدیدترین حالت، که برخی داستان را از اساس شورش علیه واقعیت تعریف می‌کردند، ابتدا باید واقعیتی موجود می‌بود تا نویسنده واکنشی به آن نشان بدهد. داستان‌نویسان ایران اما هیچ‌گاه این‌گونه زیر فشار واقعیت قرار نگرفتند و مطلق‌العنان بودن آن را به رسمیت نشناختند. هرچند این ویژگی به ما امکان داد تا مسیرهایی خاص خودمان را بیازماییم، اما درمجموع داستان‌های ما را تنک و کم‌مایه کرد و قدرت روایت را از ما گرفت.

در دهۀ 30 تا 50 که رئالیسم سکۀ رایج ادبیات داستانی ایران بود، نویسندگان ما چندان به وقایع و مسائل اطرافشان توجه نشان نمی‌دادند و بیشتر به دنبال دستمایه‌هایی برای اثبات حرف‌های شخصی یا حزبی بودند؛ چه رسد به سه دهۀ گذشته که اساساً داستان را جدا از واقعیت و بریده از مسائل پیرامونی تعریف می‌کردند. این بود که نویسندگان در خود فرو رفتند و به مسائل صنفی پرداختند و نشانه‌ای از زنده بودن به جامعه ارائه نکردند.

کتب «قصۀ زمانه» (که تاکنون 5 مجموعه از آن توسط انتشارات شهرستان ادب منتشر شده است) مجموعۀ چند داستان کوتاه است که هر داستان، نویسندۀ خاص خودش را دارد و در هر کتاب، یک موضوع خاص مورد توجه قرار می‌گیرد. قالب داستان کوتاه به خاطر فرم فشردۀ آن این امکان را به نویسندگان می‌دهد تا واکنش جمعی و گروهی به یک مسئلۀ خاص را در یک دورۀ زمانی مشخص تجربه کنند. این واکنش جمعی، هم به هم‌افزایی داستانی کل مجموعه منجر می‌شود و هم موضوع را از زوایه‌های متفاوت مورد توجه قرار می‌دهد؛ بنابراین فرصت مناسبی در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد تا به‌صورت‌فشرده ابعاد متفاوت یک موضوع را مرور کنند و روایت‌های گوناگون از یک مسئله را در کنار هم ببینند. هرچند به‌طورحتم ابعاد زیادی هم مورد غفلت واقع می‌شود. به‌ویژه این مجموعه را می‌توان یک بستر عالی برای اهالی سینما، به‌خصوص تهیه‌کننده‌ها، دانست که با مجموعه‌ای از روایت‌های مختلف حول یک موضوع خاص به صورت یک‌جا مواجه شده و قصه‌های آمادۀ امتحان‌پس‌داده‌ای داشته باشند که احتمالاً برخی‌شان ارزش سرمایه‌گذاری سینمایی را دارد.

مجموعۀ قصه زمانۀ 5 با ده داستان، به سراع موضوع بسیار حیاتی «محیط زیست» رفته است. مسائل محیط زیستی یکی از مهم‌ترین موضوعاتی هستند که به‌عمد و گاهی سهو، مورد غفلت قرار گرفته‌اند. در مظلومیت موضوع محیط زیست همین بس که درعین‌حال که مسئله‌ای کاملاً حیاتی و توجه به آن ضروری است، بیش از دو دهه به عنوان یک موضوع تزئینی و از موضع سیاسی دربارۀ آن صحبت شده است. با وجود آن‌که فعالان محیط زیست تلاش فراوانی کرده‌اند تا حیاتی بودن این  مسئله را به مردم، نخبگان و مدیران متذکر شوند، اما هیچ‌گاه جامعه اهمیت خاصی به آن نداده و هنوز هم نمی‌دهد. جامعه کار خودش را می‌کند و در معادلات بزرگ اجتماعی، ذره‌ای جا برای این معضل اساسی باز نمی‌کند. درحالی‌که بی‌توجهی به این بحران ما را به جایی رسانده که ممکن است ایرانِ جغرافیایی را نابود سازد و ایرانیانی باقی نمانند که بخواهند اهداف سیاسی، فرهنگی و توسعه‌ای خویش را دنبال کنند. در چنین شرایط حادی اهل علم و هنر باید هشدار این آیندۀ دهشتناک را از همین حالا به مردم و مسئولان بدهند.

دیگر سخن گفتن از اهمیت روایت چندان وجهی ندارد، بلکه باید از جنگ روایت‌ها در دورۀ امروز سخن گفت. حتماً یکی از دلایلی که باعث شده محیط زیست دغدغۀ عموم مردم و متنفذان نشود، این است که این موضوع سهمی در جریان‌های اصلی روایت ایران ندارد. روایت خوب (با محتوای دقیق و فرم طریف) می‌تواند یک  مسئله را به دغدغۀ اول یک ملت تبدیل کند. ندیدن موضوع محیط زیست توسط هنرمندان باعث شده است که چشم‌ها بر وضعیت خطیر این مرز و بوم بسته شود و بحران ملی زیست محیطی نادیده انگاشته گردد.

«ویلای کاکایی‌ها» نه ادای دین برخی از نویسندگان به موضوع محیط زیست، که نهیبی به موقعیت بغرنج ایران در عصر حاضر است. ویلای کاکایی‌ها یک دعوت عمومی از هنرمندان (و یک دعوت اختصاصی از نویسندگان) برای روایت ایرانی و بومی (و نه مقلدانه) از محیط زیست است تا بار دیگر نگاهی به اعمال خودمان در یک قرن اخیر بیندازیم و خودمان را به خاطر کردار ناشایستمان توبیخ کنیم. چه شد که چشم بر همه‌چیز بستیم و تنها و تنها به خاطر برخی آرزوهای کوچک خودمان، اصل حیات را در این کشور مورد مخاطره قرار دادیم.

حالا می‌توان گفت که ما در آستانۀ صدسالگی برنامۀ نابودی ایران هستیم. نوسازی و توسعۀ بیماری که با نقطۀ عطف سال 1300 وارد مرحلۀ ویژه‌ای شد و صد سال نزاع مدام ما با طبیعت را به امر محتومِ غیرقابل‌پرسش نخبگان ایرانی بدل ساخت. توسعه‌ای که به صورت تقلیدی با شروع دولت رضاخان آغاز شد و پیامدهای متعددی به دنبال داشت که نابودی محیط زیست یکی از آن‌هاست.

مجموعۀ ویلای کاکایی‌ها هشداری است به وضعیت نامطلوب فعلی و تلاشی است برای فهم بخشی از ریشه‌های معضل خانمان‌برانداز محیط زیست. به امید آنکه این مجموعه نقطۀ شروع توجه سلسله‌وار هنرمندان مختلف به این موضوع خطیر شود و محیط زیست را به یکی از موضوعات اصلی ملی در جنگ روایت‌های دنیای جدید بدل سازد.