راه کویر | یادداشتی بر رمان «سایه‌های باغ ملی» به قلم مینو رضایی

شهرستان ادب به نقل از خبرگزاری مهر: طرح جلد و انتخاب نام از مؤلفه‌های مهم هویت در هر کتاب هستند که می‌توانند حامل پیام و نشانه‌های خاصی باشند تا مخاطب را مشتاق به مطالعۀ آن کتاب کنند و یا برعکس آن جلوه نمایند. طرح جلد کتاب «سایه‌های باغ ملی» از نکات کلیدی است که مخاطب را به خوانش آن کنجکاو می‌کند. تصویر مجسمۀ سهراب جوان در آغوش رستم که یکی از نمادهای باغ ملی سبزوار است، ناخودآگاه ذهن بیننده را سوق می‌دهد به مواجه‌بودن با رمانی که یا حماسی است و یا ریشه در شهر سربداران‌ ـ‌سبزوارـ دارد. «سایه» در لغت، گاه معنای ظلمت غلیظ و از تدبیر برون‌شدن کار را می‌دهد. استفاده از واژۀ «سایه» در نام کتاب نیز اشاره دارد به وجود فضای پر از تردید، توهم، بی‌اعتمادی و ترس.

«سایه‌های باغ ملی» تازه‌ترین اثر «محسن هجری» است که به بیان وقایعی در سال‌های 1349 تا 1352 خورشیدی می‌پردازد. فلذا این اثر را می‌توان در زمرۀ آثار رمان انقلاب دسته‌بندی کرد با این تفاوت که نویسنده بسیار سعی در حفظ بی‌طرفی در اثرش را دارد که این امر باتوجه به وضعیت ایران در سال‌های دهۀ چهل و پنجاه بسیار هوشمندانه و قابل درک است. به‌واقع در دهۀ چهل، رشد و توسعۀ اقتصادی ایران بسیار زیاد بود. مثلاً ذوب‌آهن اصفهان، کارخانۀ ایران‌خودرو و مجموعۀ آزادی تنها نمونه‌هایی کوچک از یادگاران آن دوران هستند. هم‌چنین دهۀ پنجاه و به‌خصوص سال 52 رقم درآمدهای نفتی ایران به اوج خود رسید و حداقل می‌توان اذعان داشت تأثیر ظاهری زیادی در زندگی مردم، دستمزد کارمندان و توسعۀ شهری از محل این درآمد به‌وجود آمد. گرچه ریشۀ تمام این توسعه‌ها وابستگی بود و حداقل‌ترینِ درآمدهای نفتی خرج توسعۀ کشور می‌شد. این مسئله فقط برای اقشار تحصیل‌کرده و نخبۀ جامعه قابل تحلیل بود، اما برای مردمان عامی‌تر تحلیل ریشه‌ای این پیشرفت‌ها پیچیدگی‌های خود را داشت. بنابراین نویسنده‌ای که قصد پرداختن به ادبیات ستیزنده در بازۀ زمانی این سال‌ها را دارد باید در قدم اول یعنی انتخاب سوژۀ قابل قبول، دست پر باشد. محسن هجری این قدم را با موفقیت پشت سر گذاشته است. هجری در «سایه‌های باغ ملی» به سال‌های اوج فعالیت‌های حسینیۀ ارشاد و سخنرانی‌های پرشور دکتر شریعتی پس از یک‌دوره تعطیلی جلسه‌های این حسینیه پرداخته است. سال‌هایی که محبوبیت و تأثیر دکتر بر مردم تا جایی بود که تب نام‌گذاری اسم علی بر پسران و گرایش جوانان به تحصیل در رشتۀ جامعه‌شناسی به اوج خود رسید. بنابراین منطقی است که قهرمان داستان ـ‌سامان‌ـ یک‌جوان سبزواری باشد که علی‌رغم مخالفت‌های خانواده، سختی‌های زندگی در تهران را به جان می‌خرد تا در رشتۀ مورد علاقه‌اش درس بخواند؛ جامعه‌شناسی! انتخابی که همۀ اطرافیان می‌دانند بی‌تأثیر از تفکر پسر آشیخ محمدتقی شریعتی نیست.

 نویسنده در قدم بعد، دو بستر مناسب برای روایتش انتخاب کرده است. بستر اول خاستگاه خانوادگی سامان بیهقی است که پدرش سال‌ها قبل به علت طرف‌داری از جریان مصدق و دکتر فاطمی، سابقۀ زندانی‌شدن دارد. بستر بعدی محیط پرتکاپو و جوان خوابگاه و دانشگاه است. محیطی که دانشجویان با گرایش‌های مختلف سیاسی و مذهبی و گاه حتی بدون این گرایش‌ها با هم نشست و برخاست می‌کنند. همین وجود شخصیت‌های فرعی با گرایش‌های مختلف، بهانه‌ای می‌شود برای روایت وقایعی مانند حادثۀ سیاهکل که اواخر سال 49 اتفاق افتاد و باوجود ناکامی، جرقۀ بسیاری از شورش‌ها و ناآرامی‌های دانشجویی در تهران گردید. از آن‌جا که این قضیه سرآغاز پیدایش جنبش‌های چریکی و مسلحانه ضدرژیم شاه بود، نویسنده با استفاده از آن، تفکر فرهنگی موردنظر دکتر شریعتی و تفکر چریک‌های چپ‌گرا و حتی مذهبی را مقابل هم قرار می‌دهد. با این‌حال موضع خود به‌عنوان نویسنده را هم‌چنان درحد مطرح‌کردن جوانب مختلف یک‌مسئله حفظ می‌کند. او شخصیت شریعتی را به‌عنوان یک‌ایده‌آل‌گرای دارای فن سخنوری نشان می‌دهد، اما در لحظه‌های سخت انفرادی و بازجویی حتی سرسخت‌ترین شخصیت‌های طرف‌دار دکتر هم به کارسازبودن حرکت فرهنگی او و آرمان‌هایش تشکیک می‌کنند. یکی دیگر از مواردی که نویسنده به کالبدشکافی آن می‌پردازد، ریشه‌یابی اجتماعی همراه‌نشدن عامۀ مردم با حرکت مبارزینی چون چریک‌های فدایی و غیره است.

گرچه عمدۀ موارد مطرح‌شده در «سایه‌های باغ ملی» سیاسی و اجتماعی و فرهنگی است، اما نویسنده با واردکردن خرده‌داستان‌های عشقی برای افزودن جذابیت به رمانش تلاش کرده است. هم‌چنین در پایان‌بندی زیبای کتاب، شخصیت اصلی راه «کویر» را در پیش می‌گیرد که مخاطب آگاه آن را به اثر ماندگار دکتر شریعتی تعمیم می‌دهد.