شهرستان ادب: محمدقائم خانی در تازه‌ترین یادداشت خود به معرفی رمان «سپاه گمشده کمبوجیه» نوشتۀ «محمدامین پورحسینقلی» پرداخته است. این یادداشت را با هم می‌خوانیم.
نویسنده‌ای واقعی، چگونه به ایران می‌اندیشد؟ منظورم اندیشیدن در قالب‌های معمولی که دیگران مشغول به آن هستند نیست، بلکه این پرسش ناظر به خود داستان معنی دارد. پس بهتر است بپرسیم که نویسنده در خلال داستان، چگونه به ایران می‌اندیشد؟ چنین نویسنده‌ای را می‌توان ایرانی خواند، وگرنه که هرداستانی به زبان فارسی، نسبت و قرابتی با ایران ندارد. درحالی‌که عموم مردم این‌که نام‌های داستان ایرانی باشد یا حداکثر اشاره‌ای به واقعه‌ای آشنا در آن شده باشد را نشانۀ ایرانی‌بودن یک نوشته می‌دانند، اما درواقع کدام نویسنده ایرانی است؟ و ایران در کدام داستان حضور دارد؟
کم‌ترین نشانۀ ایرانی‌بودن یک داستان، حضور جغرافیای ایران و تاریخ آن در مکان و زمان داستانی است. این که صرفاً داستانی در (دورۀ مشخصی از تاریخ) ایران بگذرد، دلیل ایرانی‌بودن آن نیست، بلکه مکان داستانی باید پیوندی ناگسستنی با جغرافیای ایران داشته باشد و تاریخ ایران خود را در زمان داستانی نشان بدهد. این همۀ داستان هست که به‌ظاهر در ایران می‌گذرد یا به تاریخ ما مرتبط است، ولی ایرانی نیست. روایت آن با جغرافیا و تاریخ این سرزمین گره نخورده و ایران، ظرف زمانی و مکانی اتفاق‌های آن نیست. داستانی ایرانی است که مخاطب از خلال خواندن آن با برخی ویژگی‌های بخشی از جغرافیای ایران آشنا شود یا درکی تاریخی از ایران پیدا بکند. به این معنی، مجموعه‌داستان «سپاه گمشدۀ کمبوجیه» یک کتاب ایرانی است. در برخی از داستان‌های آن، ایران در مکان و زمان داستانی حضور دارد و جغرافیا و تاریخ ایران معرفی می‌شود. مخاطب، شناختی از ایران پیدا می‌کند و مهم‌تر از آن، ایران را در زمان یا مکان داستانی تجربه می‌کند. به این معنی می‌توان این مجموعه را کتابی دانست که نویسندۀ آن به ایران می‌اندیشد، هرچند نقطۀ قوت آن در نمایش جغرافیا و تاریخ ایران نیست.
ایران به‌گونه‌ای دیگر هم در این کتاب حاضر است و آن، پیرنگ داستان‌هاست. بیشتر کتب داستانی که در ایران چاپ می‌شوند، از این منظر غیرایرانی محسوب می‌شوند. با دقت در مسئله‌های داستان‌ها متوجه می‌شویم که اکثرشان ارتباطی با ایران معاصر ندارد. حتی ممکن است مکان و زمان داستانی در ایران بگذرد، اما مسئلۀ آن، که تشکیل‌دهندۀ پیرنگ اثر هم هست، به‌کلی از مسائل ایران امروز تهی باشد.
مجموعه‌داستان فعلی نشان می‌دهد که آقای «پورحسینقلی» درکی کاملاً شخصی از مسائل ایران معاصر دارد و در داستان خویش، به بخشی از آن‌ها می‌پردازد. به‌همین‌دلیل نمی‌توان داستان‌های این مجموعه را بی‌موضع و فارغ از زمینۀ ایرانی و زمانۀ جدید دانست. برخلاف اکثر نویسنده‌های کنونی، پورحسینقلی به مسائل ما توجه دارد و براساس درک خود از آن‌ها به سراغ عناصر داستان می‌رود. به‌همین‌دلیل درنهایت می‌تواند فهمی از ایران معاصر را به مخاطب منتقل کند و یا بخشی از مشهورات مرتبط با ایران جدید را به چالش بکشد. این توانایی به‌خاطر ارتباط تنگاتنگ مسئلۀ داستان (که پیرنگ، حول آن شکل می‌گیرد) با ایران امروز و حواشی مرتبط با آن است.
اما امکان برقراری ارتباط عمیق‌تری هم بین یک داستان و ایران وجود دارد و آن، پیوند مضمون داستان با ایران است. برای این‌که مضمون داستان هم به‌نوعی ایرانی باشد، صرف ارتباط مسئلۀ داستان با ایران کافی نیست. ممکن است ایران در پیرنگ یک اثر حضور داشته باشد، ولی درون‌مایۀ کار از مفاهیمی که به جهان ایرانی مرتبط است، خالی باشد. برای ارتباط مضمون با ایران، ایران باید به سطح مفهوم در ذهن نویسنده ارتقا یابد که در کمتر نویسنده‌ای به چشم می‌خورد. برای چنین نویسنده‌ای، دین در ایران، فلسفۀ ایرانی، اسطوره‌های ایران و تاریخ ایران معنی‌دار و در بینش او نسبت به زندگی حضور دارد. برای او ایران نمی‌تواند از مفاهیمی که مقوم بودن ما هستند، خالی باشد. او چنان نیست که ذهنی آکنده از مفاهیم نامرتبط با ایران داشته باشد و درعین‌حال در عناصر دیگر داستان به ایران توجه کند. ممکن است او در داستانی به سراغ روایتی برود که نشانه‌های حضور ایران در آن چندان واضح نباشد، اما مفاهیم اساسی شکل‌دهندۀ ایران درون‌مایۀ کار را بسازد. به‌عنوان مثال داستان «فریاد شاهین» از مجموعه‌داستان «سپاه گمشدۀ کمبوجیه» ارتباطی با ایران ندارد، ولی درواقع در بطن خویش عمیق‌ترین پیوندها را با ایران (و مفاهیم اساسی سازندۀ آن) برقرار کرده است. در این داستان، هیچ‌فاصله‌ای بین نویسنده و جهان ایرانی نیست و حتی در زمانی که مسئله‌ای خاص از مصر را پیش می‌کشد، ایرانی محسوب می‌شود. این جایگاه، بلندترین مرتبۀ حضور ایران در داستان است و می‌تواند همۀ عناصر داستانی را با «ایران» مرتبط سازد. «محمدامین پورحسینقلی» در مجموعه‌داستان خویش، از خلال پرداختن به عناصر داستان در همۀ سطوح نام‌برده‌شده، به ایران اندیشیده و روایتی قابل تأمل از ایران ارائه کرده است.