شهرستان ادب: به مناسبت زادروز «محمدتقی بهار»، یادداشتی می‌خوانیم از خانم رؤیا رسولی که به زندگی ادبی این شاعر ایرانی پرداخته است:
محمدتقی بهار
«محمدتقی بهار» ملقب به «ملک الشعرا»، شاعر، نویسنده، روزنامه‌نگار و محقق معاصر در سال 1265 هجری شمسی در شهر مشهد متولد شد. پدرش متخلص به صبوری و اهل علم و ادب بود. خاندان پدری او خود را از نسل میرزا احمد صبوری کاشانی، قصیده‌سرای سرشناس عهد فتحعلی‌شاه می‌دانستند. بهار در شش سالگی نزد پدر فارسی و قرآن را به‌خوبی می‌خواند و از هفت سالگی به خواندن شاهنامه پرداخت. بهار اولین شعر خود را در هفت سالگی سرود. پدرش تا سن پانزده سالگی مشوق او در شعر و شاعری بود، اما با تغییر اوضاع ایران، افکار او دگرگون شد. او خیال می‌کرد بعد از ناصرالدین‌شاه، کسی به شعر و شاعری بها نمی‌دهد، بنابراین محمدتقی را از شعر گفتن منع کرد و او را به تجارت واداشت. پدرش با همین خیالات محمدتقی را در اوان بلوغ داماد کرد، اما همسر و فرزندش پس از مدت کوتاهی از دنیا رفتند. پس از آن پدر محمدتقی نیز وفات یافت و یک‌مرتبه زندگی او متغیر شد. او پس از فوت پدر در سن هجده سالگی تحصیلات خود را نزد ادیب نیشابوری دنبال کرد. او برای ادامۀ تحصیل قصد رفتن به انگلستان را داشت، اما به دو دلیل از این سفر خودداری کرد؛ یکی بی سرپرست بودن خانواده‌اش و دیگری انقلاب ایران که به‌طورکلی او را وارد عرصۀ سیاست کرد.
فعالیت‌های سیاسی بهار را به تهران کشاند. او پس از سفر به تهران، مجدد ازدواج کرد که حاصل این ازدواج شش فرزند بود. محمدتقی بهار در طول ایام شباب، علاوه بر فعالیت‌های سیاسی به ترویج فرهنگ ایران و ادبیات شیرین و شریف زبان مادری خود پرداخت. صدها مقاله در امور اجتماع، سیاست و ادب و تحقیقات و تتبعات به رشتۀ تحریر کشید و آثارش در صفحه‌های جراید نوبهار، ایران، تازه‌بهار و دانشکده و روزنامه‌ها و مجلات دیگر مانند مهر ایران، ارمغان و غیره درج گردید. سرانجام محمدتقی بهار در اول اردیبهشت 1330 در خانۀ مسکونی خود زندگی را بدرود گفت.
جا دارد اینجا اشاره‌ای نیز به فعالیت‌های سیاسی او داشته باشیم. بهار از سن 20سالگی با آغاز فعالیت مشروطه‌طلبان وارد عرصۀ سیاست شد و به عضویت گروه‌های انقلابی درآمد. اولین اثر ادبی بهار در ترویج آزادی در روزنامۀ خراسان به چاپ رسید که مشهورترین آن قصیده مستزادی است که در زمان پناه بردن مردم به سفارتخانه‌ها در مشهد و تهران انتشار یافت. او این قصیده را خطاب به محمدعلی‌شاه سرود با این مطلع:
با شهِ ایران ز آزادی سخن گفتن خطاست کار ایران با خداست
مذهب شاهنشه ایران ز مذهب‌ها جداست کار ایران با خداست
او از سال فتح تهران شروع کرد به نویسندگی در جراید ملی و در سال 1328 روزنامۀ نوبهار که ناشر افکار دموکرات بود را منتشر کرد. انتشار نوبهار بارها و بارها ممنوع و دوباره آزاد شد؛ زیرا روش محمدتقی در نوبهار و تازه‌بهار، مخالفت با بقای روسیه در ایران و مخاصمه با سیاست آنها بود. پس از تعطیلی روزنامۀ تازه‌بهار به امر وثوق‌الدوله بهار به تهران تبعید شد. او معروف‌ترین قصیدۀ خود را به نام «بث الشکوی» به مناسبت توقیف نوبهار سرود. بهار در عرصۀ سیاست بهارها به نمایندگی مجلس انتخاب شد. در این مدت با بنیانگذاری انجمن ادبی دانشکده و مجلۀ دانشکده مکتب تازه‌ای در نظم و نثر پدید آورد.
بهار پس از کودتای 1299 خانه‌نشین شد. او از روزنامه‌نویسی دست کشید و در این مدت انزوا به سرودن قصیدۀ «دماوندیه» و «سرود شب» پرداخت. بهار در صف مخالفان رضاخان قرار داشت، به همین دلیل یک بار مورد سوء‌قصد قرار گرفت و با سرودن قصیدۀ «یک شب شوم» تأثر خود را از این اتفاق بیان کرد. با سلطنت رضاشاه حیات سیاسی بهار به بن‌بست رسید. در این مدت چندین مرتبه به زندان افتاد و یک بار هم به اصفهان تبعید شد. او پس از مجلس ششم به انزاوای سیاسی کشیده شد و به ادبیات روآورد. در مدرسۀ دارالمعلمین به تدریس پرداخت و به پیشنهاد وزیر فرهنگ به تصحیح کتب ابتدایی پرداخت. از آن پس بهار به تصحیح و ترجمه و تألیف و نگارش روی آورد و در سال 1316 تدریس در دورۀ دکتری زبان و ادب فارسی را به عهده گرفت. بهار همزمان با سقوط رضاشاه در ۱۳۲۰ مجدداً به فعالیت سیاسی و اجتماعی روی آورد و قصیدۀ «حب الوطن» را در اندرز به شاه جدید سرود و روزنامۀ نوبهار را دوباره منتشر کرد.
آثار بهار از نظر کمیت بسیارند و به لحاظ درون‌مایه طیف گسترده‌ای را دربرمی‌گیرند. پاره‌ای از آثار او در زمان حیاتش به صورت کتاب و مقاله منتشر شده و پاره‌ای دیگر، پس از درگذشت او به وسیلۀ بازماندگان و علاقمندان گردآوری گردیده و به چاپ رسیده است. آثار منثور و منظوم بهار متنوع است و انواع شعر سنتی و اشعار به زبان محلی، تصنیف و ترانه، مقاله‌ها و سخنرانی‌های سیاسی و انتقادی، رساله‌های تحقیقی، نمایشنامه، اخوانیات و مکتوبات، تصحیح انتقادی متون، ترجمه‌های متون پهلوی، سبک‌شناسی نظم و نثر، دستور زبان، تاریخ احزاب، مقدمه بر کتاب‌ها و حواشی بر متون –به‌خصوص شاهنامۀ فردوسی را دربرمی‌گیرد.
کتابشناسی آثار بهار که در این بخش ارائه می‌گردد، بر پایۀ نوع اثر (کتاب، تصحیحاتی که از متون قدیم به عمل آورده، ترجمه، رمان، نمایشنامه، مقاله، مقدمه، سخنرانی‌ها و....) طبقه‌بندی شده است.
تاریخ تطور شعر فارسی
استاد بهار با رعایت شیوه و سبک قدما و حفظ پرستیژ اصلی ادب فارسی، مضامین لطیف و بدیعی در ادبیات فارسی ایجاد کرد و عروس شعر فارسی را به طرزی نو بیاراست. این کتاب شامل یادداشت‌های استاد ملک‌الشعراء بهار با عنوان تاریخ تطور شعر فارسی است که بعد از فوت ایشان و با تحشیۀ «تقی بینش» منتشر شده است. در ابتدای کتاب شرح حال ملک‌الشعراء به قلم خودش آورده شده است. این کتاب به بررسی ادبیات فارسی از دوران باستان تا عصر حاضر پرداخته است.
تاریخ مختصر احزاب سیاسی
یک مجموعۀ دو جلدی است که جلد دوم آن سال‌ها، در دوران محمدرضا شاه پشت سد سانسور کتاب ماند و تا وقتی شاه بر مسند قدرت بود، منتشر نشد. پس از سقوط شاه، مقدمات انتشار این کتاب فراهم آمد و سرانجام موسسه انتشاراتی امیرکبیر مصادره شده، در سال 1363 با یک «بسم الله الرحمان الرحیم» بزرگ آن را منتشر کرد.
دیوان اشعار
مهم‌ترین اثر بهار دیوان اشعار اوست که به اعتباری کارنامۀ عمر او نیز به شمار می‌رود. این دیوان در زمان حیات او به چاپ نرسید. دیوان اشعار ملک الشعرای بهار به کوشش چهرزاد بهار، مجموعه 2 جلدی است که در 1424 صفحه و توسط انتشارات توس به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب شعر فارسی است.
سبک‌شناسی
این اثر درخصوص بررسی و تحلیل تاریخ تطور و تحول نثر پارسی است؛ این کتاب بیانگر اوج یک کار علمی در خصوص زبان وادبیات فارسی است. استاد بهار در ادامۀ روند بررسی سبک‌شناسی به جنبش‌های ادبی می‌پردازد و قدیمی‌ترین نثر پارسی را مورد بررسی قرار داده و علت تراش‌خوردگی کلمات و کوچک شدن شکل ظاهری کلمات را با دقت و تأنی بیان کرده است. همچنین او تبدیل و تغییر از زبان اوستایی به زبان پهلوی و زبان دری و زبان امروزی را با شواهد عینی رسیدگی نموده و به بحث افعال در ابیات و متون پرداخته و اختلاط زبان‌ها و تأثیرپذیری زبان تازی و فارسی و واردشدن لغات عربی، ترکی، مغولی، آرامی، هندی، روسی و... به فارسی و گسترش زبان فارسی را مورد بحث قرار داده است ..
تصحیح
1) تاریخ بلعمی ابوعلی محمدبن محمد بلعمی
تاریخ بلعمی از ابوعلی محمدبن بلعمی تکلمه و ترجمه تاریخ طبری/ تألیف ابوجعفر محمدبن جریر طبری؛ به تصحیح محمدتقی بهار «ملک الشعرا»؛ به کوشش محمدپروین گنابادی
2) تاریخ سیستان
تاریخ سیستان از کتاب‌های کهن به زبان فارسی است که چندین تن (احتمالاً دو نفر) در طی سده‌های پنجم تا هشتم قمری آن را به نگارش درآورده‌اند. این کتاب جدا از ارزش تاریخی، از نظر زبان و ادبیات فارسی اهمیت بسیار زیادی دارد. از این کتاب تنها یک نسخۀ خطی به دست آمده‌است که متعلق است به قبل از سال ۸۶۴ هجری قمری که خودش از روی نسخۀ قدیمی‌تری نوشته شده‌است.
3) منتخب جوامع الحکایات و لوامع الروایات عوفی
جوامع الحکایات و لوامع الرویات (داستانهای جامع و روایات درخشان)، مجموعه‌ای ست از داستانهای تاریخی، اخلاقی و مذهبی که توسط سدیدالدین محمد عوفی در حدود ۶۳۰ هجری قمری (قرن هفتم) نوشته شده و با تصحیح و تحشیۀ ملک الشعراء بهار، توسط انتشارات فرهنگ در 1324 منتشر شده است. کتاب، شرح وقایع گوشهای از تاریخ تمدن و ادبیات ایران و جهان اسلام است که منبع بسیاری از پژوهشگران قرون بعد قرار گرفته. این کتاب متشکل است از چهار بخش، مشتمل بر حدود یک‌صد باب، شامل اتفاقات تاریخی از ابتدای آفرینش تا دوران خلفای عباسی. غرض اصلی نویسنده از جمع‌آوری این مجموعه، بیان معارف در آموزش پند و اندرزهای اخلاقی بوده است. اهمیت جوامع الحکایات در همین شرح وقایع تاریخی به صورت حکایت است. عوفی که هنگام حملۀ مغول مجبور به ترک ایران و سفر به هندوستان شد، در دربار یکی از حاکمان غوریه (هند) و به دستور او به تألیف کتاب پرداخت.