همای ادب در ایران | یادداشتی از مجید رضایی

شهرستان ادب: به مناسبت سالروز درگذشت استاد «جلال‌الدین همایی»، یادداشتی میخوانید از «مجید رضایی» با عنوان «همای ادب در ایران»:

نسلی از ادیبان ایران از اواخر قرن قبلی ظهور کردند که فرهنگ و ادبیات قدیم فارسی را با تحولات جهان معاصر کردند. هنوز یکی دو بازمانده از ایشان، نفس در نفس ما دارند. نسلی که با علامه محمد قزوینی آغاز می­‌شود و هنوز در محضر محمدرضا شفیعی کدکنی و مهدی محقق، ادامه دارد. آن‌ها را از هر لحاظ محافظه‌کار می­‌دانند؛ اما اغلب زندگی پر ­ماجرایی داشتند. از مبارزه دهخدا با حکومت تا وزارت گرفتن بهار، از تصحیح متون کلاسیک تا درکار آوردن زبان عامه، از تتبع ادبی تا همراهی با شاعران و نویسندگان رادیکال. جلال همایی یکی از آن شمار بود.

نقش مهمی که این مردان بازی کردند به دوره عبور ما از قدیم به جدید، بی‌­ارتباط نیست اما نمی­‌توان اهمیت‌­شان را در همین دانست. آن‌ها میراث گذشته را که داشت در طاقچه فراموشی و انحطاط تاریخی ما به باد می­رفت جذب کردند و امکانات­اش را نشان داده­‌اند و بسیار هم اتفاق افتاد که میراث فارسی را در کار آوردند.

نحوه تحصیل این مردان که با آموزش علوم قدیم از حفظ قرآن و صرف و نحو و فقه و اصول بود در ریشه­‌دار بودنشان موثر بود. اما استادان یاد شده با آموختن زبان و فرهنگ جدید و مهم‌تر از همه با کاربست روش‌­های علمی نوین کارهایی کردند که بدون آن‌ها ممکن نبود انجام شود. دانش و همت آن‌ها راهشان را از جوجه متجددانی که داشتند پشت پا می­زدند به کل تاریخ ما، جدا کرد. در عین حال از میان مردمانی که در گذشته مسخ شده بودند سربرآوردند. در واقع دو نوع از خودبیگانگی، فرهنگ ما را تهدید می‌­کرد: گروهی که دل به باختر باخته بودند و کسانی که در صندوق­‌خانه تاریخ جامانده بودند، به یک اندازه از خودبیگانه بودند.

تفاوت این استادان با هم‌­نسلانشان این بود که میراث قدیم را به استقبال آینده بردند. همایی، که علوم قدیم و دینی را تا حد اجتهاد می‌­دانست تتبع خود را در فلسفه (ترجمه ایشان از اشارات ابن‌سینا متاسفانه منتشر نشده است) و کلام گسترش داد و آشنایی وی با جفر و علوم غریبه امکان داد که بتواند «کنوزالمغربین در علوم غریبه» (منسوب به ابن‌سینا) را که کتابی بسیار دشوار است تصحیح کند. بعضی از کتاب‌­های ایشان عمومی هستند. مثلاً «تاریخ ادبیات ایران» چیزی نیست که دیگران نتوانند انجام دهند ولی امثال «کنوز...» یا «التفهیم لاوائل الصناعه التجنیم» (از ابوریحان) که نیاز به درک خوبی از هیئت و ستاره‌شناسی قدیم دارد، شاید هیچوقت تصحیح نمیشدند. آن‌ها فقط تکرارکنندگان گذشته نبودند بلکه معاصرکنندگان گذشته­‌ای هستند که نیروی زندگی قدیم را دوباره به جریان انداخته­‌اند.