در نسبت حرف حق با ته خيار

آرمان ‎گرايي، ميراث دهه‌ شصت است، بلكه ميراث دهه‌هاي پيش از آن؛ دهه‌هايي كه چند نسل روشنفكر از ميان مه و دود آن برآمدند و نقد حال و حكايت ايام خود را بر كاغذها نگاشتند؛ زمان بي‌رحم بود، هست و خواهد بود و از آن چند نسل، چند نام باقي مانده‌اند كه شايد بعدها همين چند نام هم باقي نمانند.

در اين نوشته كوتاه مي ‎خواهم رهيافتي بر تطور «آرمان‌ ‎گرايي دهه شصتي» بگشايم. قطعا نمونه‌هايي از شعر مذهبي – سياسي از چند شاعر معهود مثل موسوي ‎گرمارودي، طاهره صفارزاده و نعمت ميرزازاده (آزرم) تكليف شعر مذهبي – سياسي دهه‌ شصت را از منظر «تبار» روشن مي‌كنند. البته تا حدودي و با تبصره‌هايي، يكي مثلا اين كه تبار شعر دهه‌ شصت را احيانا در زمينه‌ نثر، بايد جست ‎وجو كرد، نه شعر و مقصودم در اين ‎‎جا از اين حكم ‎اندازي بيرحمانه، به‌طور مشخص، آثار دكتر علي شريعتي و پس از او، با مراتب و درجاتي متفاوت جلال آل احمد است. اين‌ها بماند براي بعد. بياييم سر بحث.

آن ‎چه بر سر شعر مذهبي – سياسي مي‌بايست بيايد و يك دهه به تأخير افتاد، همان عارضه و همان آفت هميشگي عمومي است كه بر سر همه نمادها و نمودهاي يك حركت انقلابي مي‌آيد. انقلاب، حاصل شوريدن بر وضع موجود است. پس از پيروزي انقلاب، آن پديده به ‎تدريج، ايستا مي‌شود، زيرا رفته ‎رفته بايد نهادينه شود. لازمۀ نهادمندي، تثبيت وضع موجود است تا در سايۀ‌ آن، نهاد انقلابي بتواند كاركرد خود را ايفا كند. در انقلاب‌هاي ايدئولوژيك، تشكيل حكومت، آرام ‎آرام، انقلاب و انقلابيون را از آن ديناميسم خاصي كه آن ‎ها را به ‎سمت آن آشوب مقدس سوق داده بود، خالي مي‌كند يا حداقل خطر اين آفت‌خوردگي هست. در قدم‌هاي بعدي، همان‌ها كه ديروز به آن‌ها، آنارشيست، اغتشاش‌‎گر و خرابكار لقب داده مي‌‌‎شد، رفته ‎رفته به حافظان وضع موجود بدل مي‌شوند. اين ‎بار، انقلابيون ديروز، حاكمان امروز هستند كه رسالت خطير انگ‌چسباندن بر پيشاني مخالفان را به دوش مي‌كشند و احيانا به ‎خاطر تداوم ذهنيت «خود مصلح ‎پندار» با شرارت و زعارتي مؤكد و در فرآيندي بسيار پيچيده‌تر، مخالفان را از همه چيز ساقط مي‌كنند. افسوس و اسف آن است كه در اين ميانه، در حركتي بطئي، روح زمانه عوض مي‌شود و «نشانه»هايي كه در نظام نشانه‌شناختي آن انقلاب، تا ديروز، معنايي شديدا كنش‌گرانه داشتند، ابتدا در نفوس خود همين انقلابيون ديروز و حاكمان امروز، ابزار كنش‌پذيري و تقديس حكومت و بالمآل ايستايي آن مي‌شوند؛ به واقع، حال آن‌‎ها ترحم‌برانگيزتر است.

اين روند، در كشور ما، لااقل در ساحت ادبيات، ده سال به تأخير افتاد و اين، شايد لطفي الهي در حق ادبيات و هنر انقلابي بود. مي‌گويم ادبيات و هنر انقلابي و تعمد دارم كه اين «ياء نسبت» را با تأكيد و تكيه ادا كنم، زيرا بين «ادبيات و هنر انقلاب» و «ادبيات و هنر انقلابي» تفاوت قايلم.