شکر خدا گذشته است آن دوران که جریان ادبیات داستانی سرقفلی اسم چند نویسنده سرشناس و عموما با تعلقات خاص بود. ظهور نویسنده¬هایی غالبا جوان، حصار این تملک را شکست و به همان نسبت نوعی از حرف¬ها و طیفی از مخاطبان جدید را وارد معرکه ادبیات کرد. ارمیای رضا امیرخانی یک اتفاق بود که دو دهه قبل متولد شد و با تداوم حضور خود، جریانی اصیل را رقم زد که در ادوار و بزنگاه¬ها و بقول عام در صحنه¬های مختلف همچنان پا به-پای جامعه پیش می¬آید. به این طریق می¬توان آثار امیرخانی را داستان نسلی خاص قلمداد کرد که در متن و بطن مردم زندگی می¬کند و هنوز حرفی برای زدن دارد.
*
حالا دیگر امیرخانی با انتشار هر کتاب جدید، موجی از خبر و توجه ایجاد می¬کند. این جریان¬سازی به¬خصوص در بین مخاطبانی با صبغه¬ای خاص، همراه با شعف و شادی بوده است. استقبال از اثر جدید ادبی در میان اهل فن امری بدیهی و طبیعی است اما نکته جالب و قابل اعتنا؛ گسترش و تعمیم این استقبال در میان مخاطبان عام¬تر است.
*
این سالها، سالهای آشنایی و انس با آثاری چون ارمیا، من¬او، بی¬وتن و جانستان کابلستان بود و تقریبا بخشی از محوطه فرهنگی به آنها اختصاص پیدا کرده است. «قيدار» كه در آمد خيلي از دوستانم كه چندان هم سر در نوشتن نداشتند اما در سرها سردارند مدام حرف از آن می¬زدند و سوال که؛ آیا خوانده¬ای؟ اگر نه که حتما باید بخوانی که نسخه خوبي براي درد جامعه ما پيجيده است. خلاصه؛ باز هم اميرخاني در همان جامعه خاص مذکور، خبری به پا کرده بود و الحق که خبرداشتن در این بی¬خبری¬های شلوغ چندان آسان نیست!
*
شنیده¬هایم از این قرار است که؛ قیدار شخصی است با اخلاق خاص که ... دیدم همان ارمیای آشنای امیرخانی را می¬گویند در ارمیا و بی¬وتن. از این نظر آنقدر آشناست که می¬توانم هم¬الان ادامه مطلبم را درباره¬ او بنویسم. مثلا قیدار معتقد به یک پیر و متاثر از مرشد است. لابد آدم با صفا و لوطی¬منش و از خود گذشته¬ای است. همیشه مرکز داستان است حتی اگر هیچ کار خاصی هم نکند توامانی از آرامش و تحرک و همیشه تاثیر گذار. این اثر کتابی است آکنده از اتمفسری مذهبی، عرفانی و انقلابی. واقعا چه خوب است که آدم تکلیفش با کتابی که می¬خواند مشخص باشد. من این آشنایی¬ها را نه تنها به پای تکرار در کار امیرخانی نمی¬گذارم بلکه آن را تکمیل دریافت وی از یک حقیقت و ثبات قدم او در این مسیر می¬بینم.
*
درعموم داستانها عليرغم تنوع و تكثر شخصیت¬ها معمولا يك قهرمان محوری وجود دارد قهرماني تعيين¬كننده كه نسبت سایرین از عوامل و اشخاص تا زبان را تعیین می¬کند. قهرمان در واقع عنصری کلیدی است كه ادبيات مخصوص خود را تحميل، توليد و بازتاب مي¬كند.
این عنصر در آثار اميرخاني یک شخصیت ثابت است كه به آرامي و نزاكت -بقول دوستان- ورود پیدا کرده و كم¬كم در تعامل با جهان و اهلش، نقش¬هاي مختلفي از خود نشان مي¬دهد و قابليت¬هاي خود را مي¬نمايد.
به ياد بياوريم معصوميت را در رفتار كودكانه ارميا براي نپوشیدن لباس فوتبال يا سختگيري ارميا را در غربت بي¬وتن كه با صبوری و ادب، مقاومت خویش را در برابر جهان بزرگ به نمایش می¬گذارد. سرسختی و اصرار وی گاه از تجربه خطا در امان نیست به هر حال خلق این شخصیت ممتاز، اشاره به تفاوت و تضاد عظیم دو نظرگاه کلان ارمیایی¬ها و سایرین است.
ارميای اولیه شخصيت چند بعدي نيست ساده و بی¬مانور است و ناتوانً از تعامل با دیگران. تا حدی که ترجیح می-دهد از شهر و زندگی بگریزد و به جنگل و دامان طبیعت پناه ببرد یاد مرحوم فریدون مشیری می¬افتم:
بشر دوباره به جنگل پناه خواهد برد
به کوه خواهد زد
به غار خواهد رفت
و این کار اوج عمل رمانتیک است اما همین شخصیت در آخر داستان ناگزیر به حضور در صحنه شده باز می¬گردد و البته در مراسم وداع با پیر مقصود زندگی را به پایان می¬برد. این ارمیای اول است در ارمیا. از اینجا به بعد ارمیاهای دوم و سوم و ... نوشته می¬شود.
ارمیا عاشق می¬شود. ارمیا به غرب می¬رود. ارمیا به آسمان می¬رود. من باور دارم قیدار هم همان ارمیاست حالا برگشته و دارد هویت خود را ریشه¬ای¬تر بازخوانی می¬کند. به مدتها قبل از انقلاب رفته نه تا حد "من¬او" بلکه تا همین سال¬های آشنا و نزدیک، تا ریشه¬های خود را در نسبت با انقلاب و بحثی کلی¬تر به نام اخلاق جستجو ¬کند.
آن محجوب غارنشین كه از فرط عشق مثل ماهي مي¬ميرد در مواجهه با جماعت تكاملي عجيب یافته و با تکیه بر تضادها و تفاوتها جدي¬تر و راسخ¬تر و اهل عملتر شده است؛ قیدار! من فکر می¬کنم باید یک همچی آدمی باشه!
اما آنچه در تمام این احوالات آقای قيدار –ببخشید ارمیا- را محبوب ما قرار داده بخشی مربوط به پيشنهادات اخلاقی و عاطفی و مسلکی وی است که این روزها به عنوان گزینه برون¬رفت از وضعیت وانفسای فعلی، روی میز است.
*
اگر چه در برخی موارد قهرمان اميرخاني واقعي جلوه نمي¬كند که من آن را با علاقمندی و زمینه شاعرانه آثار امیرخانی توجیه می¬کنم که میلی وافر به اغراق دارد اما مساله ایجاد جذابیت و كشش داستانی است و اشاره¬ای هوشمندانه به جاي خالي این مسائل و مباحث که در انحصار تیپ و قشرخاصی نیست. مساله¬ای که می¬توان آنرا به جانباز و بسیجی و شهید تا لوطی و رند و شیخ مربوط دانست. چنين است که همیشه جای خالی این شخصیت احساس مي¬شود و خواننده همواره منتظر اوست حتی در داستان¬های نخوانده و خلق نشده. (1)
داستان امیرخانی برآمده از حسی نوستالژيك نسبت به يك شیوه اخلاقي است آیین رادمنشی و عیاری که عموما در مرام¬نامه¬ها برجسته شده و از آنجا که جذابیتی فانتزی دارد همیشه بعدی غیر واقعی داشته است.
اميرخاني سعی در جستجو و تطبیق این مدل در متن زنده پیرامون ما دارد تا هنوز یادگار آن دوران –ای بسا تنها در متن- را زنده بدارد.
اميرخاني قهرمان استریليزه خود را در معرض آزمون روزمره ياري مي¬كند تا قدم به¬قدم از وي سالكي براي تمام اعصار سازد. از این رو کار وی به عمل فردوسی بزرگ می¬ماند که با گزینش و آفرینش و ساخت و پرداخت از یک رویکرد اخلاقی و از یک یل سیستانی، قهرمانی اسطوره¬ای و جاودان آفرید که علی¬رغم غیر قابل باور بودن، نیاز بشر را گوشزد می¬کند و در لحظه¬های مختلف دستگیر سالکان است.
پس ما منتظریم كه اميرخاني در قيدار متوقف نماند چنانكه در ارميا و ارمي نماند و به قيدار رسيد چشم به¬راهیم فردا كتابي بياورد كه فرداي انقلابيان مذهبي را گشایشی باشد.
پاورقی:
از اثرات چنین حرکتی ایجاد فضاهای خاص است محافل که نه بلکه مدل¬های کافه و فروشگاه محصولات فرهنگی و تجاری مناسب و ایده¬ال حال و هوای همان جماعت مذهبی، انقلابی، عرفانی سیاسی -و بعضا متول که در هر نقدی به امیرخانی گوشزد می¬شود- است.