شهرستان ادب: جلسهی نقد و بررسی کتاب
رودخوانی، اثر محمدمهدی سیار، در روز چهارشنبه 12 آذرماه در فرهنگسرای اندیشه با حضور سعید بیابانکی، سیدناصر هاشمزاده و مصطفی علیپور برگزار شد.
شهرستان ادب نهضتی را در دفاع اجرایی و عملی شعر نیمایی شروع کرده است
در ابتدای این جلسه، مصطفی علیپور استاد زبان و ادبیات فارسی صحبتهای خود را اینگونه آغاز نمود: «به نظرم شهرستان ادب نهضتی را در دفاع اجرایی و عملی شعر نیمایی شروع کرده است، و این جای خرسندی دارد. چرا که امروزه قدرت سرودن شعر نیمایی به نوعی محک تواناییهایی شاعری است. شعر اصولا از دو ساخت بهرهمند است: یکی ساخت صورت شعر است و دیکری ساخت معنای آن. تقریبا میتوان گفت تمامی شعرهای بزرگ جهان، این دو ساخت را دارند. ساخت صورت، امکانات و ابزارهای ظاهر شعر است؛ مانند صرف و نحو، واژگان، موسیقی و سایر ارکان ظاهری شعر. ساخت معنا بخشی از شعر است که در درون شعر اتفاق میافتد که ممکن است تخیل هم جزیی از آن است؛ که بعضی اعتقاد دارند جوهر شعر همان تخیل است. اما اعتقاد من این است که جوهر شعر تخیل نیست. در ساخت معنا اتفاقی که میافتد، جلوهکردن ناخودآگاه و شوود شعر است. شهودی که در بر دارندهی حس، عاطفه و تخیل نیز هست. بنابراین ساخت معنا بهرمندی شعر از ظرفیت شهودی، عاطفی و حسی شعر است که اگر بخواهیم آن را علمیتر کنیم، باید بگوییم، شاعر از عنصر زبان به عنوان نشانه استفاده میکند و نه به عنوان یک لفظ. لفظ در نثر اتفاق میافتد به این معنا که نثر یک مابهازاء معنایی بیشتر ندارد. این نشانهها در یکسویهی شعر قرار میگیرند و در سویهی دیگر دانشهای مخاطب قرار میگیرند و این باعث میشود که مخاطب به دریافت و معنایی از شعر برسد.»
اگر قرار باشد ما فردیت خلاق را در شعر مثال بزنیم، بهترین نمونه نیما یوشیج است.
صاحب کتاب «از گلوی کوچک رود» در ادامهی سخنان خود به بیان ویژگیهای شعر نیمایی پرداخت: «نیما به عنصر اساسی دیگری در ساخت معنای شعر معتقد است و آن ابهام است. امروزه ابهام را با پیچیدگی و گنگ بودن اشتباه میگیرند. ابهام به این معنی است که مخاطب هر بار آن را میخواند درکی تازه از آن به دست میآورد. به همین دلیل، علاوه بر نشانه، یکی دیگر از مهمترین ویژگیهای شعر نیمایی ابهام است. سازندهترین اندیشههای نیما در نامههایش به لحاظ درونمایهای و محتوایی، اهمیت تجربههای فردی و رسیدن به زبان مستقل است. اگر قرار باشد که ما فردیت خلاق را در شعر مثال بزنیم، بهترین نمونه نیما یوشیج است؛ زیرا شعر نیما به لحاظ سبکی و زبانی به شعر هیچ شاعری شبیه نیست. کار دیگری که نیما انجام داده است، پذیرفتن جنبههای مختلف زندگی انسان است.»
شعر سیار ساخت معنا به معنای نیمایی آن را دارد
پس از این مقدمه در خصوص شعر نیمایی، صاحب کتاب باران انگورهای سوخته، در خصوص اشعار نیمایی محمدمهدی سیار در کتاب رودخوانی تصریح کرد: «اولین مولفهای که در اشعار نیمایی محمدمهدی سیار میتوان یافت، داشتن ساخت معنا به معنای نیمایی آن است. معماری و ساختمندی شعر ایشان، دیگر ویژگی این اشعار است. یکی از ویژگیهای شعر نیما این است که مصراعهای خود را با زحاف بلند به پایان میرساند تا خواننده مجبور به مکث در پایان مصراع باشد؛ دلیل هم این است که اگر این قاعده رعایت نشود، ممکن است شعر نیمایی شبیه به شعر بحر طویل شود. این ویژگی در اشعار سیار به خوبی دیده میشود. رعایت قافیه در جایگاهی که نیما آن را تعریف کرده است در این اشعار دیده میشود؛ ولی نه در پایان هر مطلب بلکه با فاصلهی بسیار کمی از هم میآورد. این قافیهها، مانند قافیههای نیما، جزیی از زبان شعر است. نزدیک کردن زبان به طبیعت نثر، ترکیب زبان محاوره به زبان معیار، حضور طنز در شعر نیمایی، گریز از لحن خطابی، تنوع وزن، توجه به جزئیات و هماهنگی موسیقی و فکر، از دیگر ویژگیهای شعر سیار در کتاب رودخوانی است. این نکات مثبت، نافی اموری چون اشکالات وزنی و تقطیعی در اشعار ایشان نیست و امیدواریم در چاپهای بعدی این نواقص برطرف شود.»
پس از پایان سخنان علیپور، سیدناصر هاشمزاده، در خصوص این کتاب اشاره داشت: «در شعر نیمایی و در اشعار نیما، جستوجو برای احیای یک فردیت و پذیرش اینکه انسان نمیخواهد شکل گذشته و هیچکس دیگر نباشد، به خوبی دیده میشود. نیما با شعر و ادبیات خود عالم جدیدی را تاسیس کرده است. در شعر کلاسیک، عالمی به لحاظ معرفتی شکل میگیرد که ادعا را از شاعر برمیدارد و مدعی را رسوا میداند؛ عقیده در اینگونه اشعار این است که شعر نتیجهی فیض حق است و شاعر خودش را تکثیر نمیکند. در عالم شعر امروز، فردیت اهمیت پیدا میکند و شعر جایی برای تجلی شاعر است. باید تمایزی میان توهم و تخیل داشت؛ همیشه شاعران از تخیل برای سرودن اشعار خود استفاده نمیکنند. توهم از حس ارتزاق میکند اما تخیل از عقل روزی خود را میگیرد. شاعر در عالم کلاسیک وقتی شاعر میشد که بتواند سوار بر عقل بر خیال بتازد وگرنه دچار وهم خواهد بود. شاعر امروز در عالم نیماست. نیما حاصل دورهای است که میخواهد از همهی قید و بندها آزاد شود؛ اما همهی افرادی که بعد از او میآیند میخواهند برای او قاعده درست کنند. در کتاب رودخوانی تشنگی جان شاعر دیده میشود و تلاشهایی برای سیراب کردن آن باید صورت گیرد. اما نه برای بازگشت به گذشته و پیدا کردن اوزان جدید، برای ساختن آینده باید این تلاشها صورت بگیرد. من اوزان شعر نیمایی را به این صورت میبینم که مخاطب را آرام آرام به سمت مرثیه میبرد؛ با این وزن نمیتوان حماسه گفت.»
رودخوانی از لحاظ محتوایی به رباعیات خیام شباهت دارد
پس از این صحبتهای کوتاه نویسندهی فیلمنامهی بیدمجنون، سعید بیابانکی سخنان خود را به این صورت آغاز نمود: «این کتاب را میتوان در میان کتابهای همنسلان سیار، کتابی موثر دانست. این کتاب را میتوان به مجموعهی رباعیات خیام –اگرچه شباهتی از نظر قالب با آن ندارد- تشبیه کرد. در این کتاب با شاعری مواجه هستیم که با پرسشهای بزرگی روبهرو است و مخاطب را به فکر فرو میبرد؛ از این جهت میتوان این کتاب را شبیه به کتاب خیام دانست. بخشی از غزل عاطفه و حس است و بخش دیگر اندیشهورزی؛ غزلهای این مجموعه را میتوان بیشتر از نوع دوم هستند. غزلهای این کتاب چند ویژگی در خود دارد: بهرهگیری از اصطلاح فرهنگ عوام یکی از این ویژگیهاس که دارای بسامد نسبتا خوبی است و اگر تکرار شود احتمال شکلگیری سبک جدیدی را در شعر فارسی به وجود میآورد. علاوه بر این، غزلهای این کتاب را میتوان حاصل غور در جهان اطراف و نشات گرفته از حیرت و پرسش دانست. این شعرها از سر تفنن سروده نشده است و اگر شاعر جایی به تغزل پناه برده است، این تغزل ناشی از همین حیرت و پرسش است. ویژگی دیگر، استفاده از آیات، روایات، باورها و المانهای مذهبی است که در این شعر به میزان قابل قبولی دیده میشود. ویژگی مثبت دیگر این کتاب این است که شاعر این کتاب بر اساس سلیقهی مخاطب شعر نگفته است و ایدههای خود را در مورد شعر ارائه داده است. این امر منجر به سلیقهسازی و ذائقهسازی برای مخاطبان شده و فروش خوب این کتاب نشان میدهد که شاعر این اشعار در این کار موفق بوده است.»
پس از پایان صحبتهای بیابانکی، صاحب کتاب رودخوانی، ضمن تشکر از صحبتهای منتقدین و حضور دوستداران ادبیات، به خوانش چندین شعر از این کتاب پرداخت. در پایان، محمدحسین نعمتی، مجری این برنامه به نمایندگی از شهرستان ادب، از حضور حاضران تشکر کرد.