شهرستان ادب: زبان و ادبیات فارسی از دیرباز با مفاهیم و موضوعات اسلامی عجین بوده است. قدرت زبان، بیان و زیبایی کلامی این زبان سبب گردیده است که نه تنها شعرا، بلکه علما و بزرگان دین نیز برای انتقال مفاهیم والای اسلامی و اخلاقی از ظرفیت‌های بالفعل این زبان بهره گیرند. از جملۀ این مفاهیم و در واقع مهم‌ترین مراحل سازندگی مسلمین، ماه مبارک رمضان است. روزه که از ارکان مهم دین اسلام است، نمودهای گوناگونی در شعر و ادبیات فارسی داشته است. ماه رمضان، ماه با عظمت، ماه میهمانی خداوند متعال است. از زمان رودکی تاکنون و با شکل‌گیری ادب پارسی، آثاری با موضوع رمضان در شعر شاعران بزرگ فارسی‌زبان مسلمان دیده می‌شود؛ اشعاری که با موضوع رمضان سروده می‌شوند و به عنوان «رمضانیه» معروف‌اند.
موضوعاتی چون استقبال از ماه مبارک رمضان، تأمل در فلسفۀ روزه‌داری و حکمت آن، اشاره به آداب افطار و گشودن روزه، تأمل در فلسفۀ لیالی قدر، شهادت مولا امیرالمؤمنین علی (ع)، وداع با ماه رمضان و همچنین استقبال از عید سعید فطر است. در این میان از بهترین نمونه‌های شعر رمضانیه به جرئت می‌توان از اشعار «صائب تبریزی» نام برد.
میرزا محمدعلی صائب تبریزی اصفهانی در سال 1016 در شهر اصفهان به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالرحیم از بازرگانان سرشناس عصر بود که در محلۀ عباس‌آباد اصفهان سکونت داشت و از تبارزۀ اصفهان شمرده می‌شد. صائب در جوانی به زیارت مکۀ معظمه و مدینۀ منوره توفیق یافته و سپس به عتبۀ علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) شتافته بود. او در سال 1034 ، به روایتی به دلیل آزردگی از شاه عباس صفوی به هندوستان، هرات و کابل رفت و چندی با احترام در آن دیار زیست. در سال 1042 به اتفاق پدر پیرش که برای دیدن او به هندوستان رفته بود، به اصفهان بازگشت و از آن پس در ایران اقامت گزید. در مدت اقامت در هندوستان، گرچه با احترام تمام می‌زیست، اما دلش در هوای وطن می‌تپید. غالب تذکره‌نویسان وفات صائب را در سال 1081 دانسته‌اند. مزار او در اصفهان و در محل تکیه میرزا صائب است. (1)
صائب از استادان طراز اول سبک اصفهانی، معروف به سبک هندی است. صائب سبکی را به کمال رساند که چند سده پس از او «سبک هندی» نامیده شد. او اسلوب معادله یا «مدعا مثل» را بیش از دیگر شاعران هم‌روزگارش به کار برده است. نازکی خیال و لطافت اندیشه و مضمون‌سازی‌های ظریف و معنی‌های بیگانه و باریک در شعر وی دیده می‌شود. ابیات غزل وی استقلال معنایی دارند و در یک غزل از چندین موضوع سخن گفته است. (2)
زبان ساده و همه‌فهم صائب تبریزی در شعر سبب شده بسیاری از اشعار وی به صورت ضرب‌المثل در زبان و ادب فارسی درج شود. اشعار صائب بیشتر جنبۀ موعظه و پند دارد. حکمت در شعر وی زیاد مشاهده می‌شود. استفاده از معانی آیات، فرمایش حضرت رسول (ص) و ائمۀ معصومین (ع) را می‌توان در شعر وی دید. مرحوم محمد قهرمان، شاعر و محقق برجسته، غزلهای صائب را در شش جلد فراهم کرده است.
پیش از این سه رمضانیۀ زیبای صائب تبریزی در پروندۀ رمضانیۀ شهرستان ادب منتشر شده بود:
1.«شعر صائب تبریزی در وداع با ماه رمضان»
2.«هر روز از این ماه مبارک شب عیدی است»
3.«روزه‌ی تابستان»
صائب تبریزی که در خیال، نابغۀ شعر فارسی است، در تک‌بیتی از رمضان و شب قدرش برای بیان مقصود خویش این‌گونه استمداد می‌جوید:
مشو از صحبت بی‌برگ‌ونوایان غافل
که شب قدر نهان در رمضان می‌باشد
یا:
تا کدامین دل بیدار مرا دریابد
چون شب قدر نهان در رمضانم کردند
او در غزلی کاملاً دینی این‌گونه به توصیف این ماه می‌پردازد:
برق خاشاک گنه، روزۀ تابستان است
دود این آتش جانسوز به از ریحان است
می‌توان یافت ز سی‌پارۀ ماه رمضان
آنچه ز اسرار الهی همه در قرآن است
شاید مشهورترین مضمونی برای عید فطر که شاعر به آن پرداخته است، تشبیه ابروی معشوق به هلال ماه عید باشد:
آن که ابروی هلال عید را طاق آفرید
طاق ابروی ترا بسیار بهتر بسته است
صائب، در این شعر مؤمنانه و عاشقانه دور افتادن از فیض ماه رمضان را به افسوس نشسته است:
افسوس که ایام شریف رمضان رفت
سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت
افسوس که سی پارۀ این ماه مبارک
از دست -به یکبار- چو اوراق خزان رفت
یا این بیت زیبا که مطلع غزلی است:
هر شام ز ماه رمضان صبح امیدی است
هر روز ازین ماه مبارک شب عیدی است
منابع:
1. هزارسال شعر فارسی؛ ابراهیمی، شعبانی، احمدی، طاهباز؛ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ تهران؛1392
2. گزیده اشعار صائب تبریزی؛ قهرمان، محمد؛ انتشارات سخن، چاپ اول، تهران، زمستان ۱۳۷۱
هدیه سادات طباطبایی