آشنایی با جایزه‌های جهانی ادبیات کودک و نوجوان | یادداشتی از نیلوفر نیک‌بنیاد

شهرستان ادب: پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان سایت شهرستان ادب، علاوه بر معرفی کتاب‌های خوب برای کودکان و نوجوانان، شامل مطالبی دربارۀ این ادبیات هم هست. از جملۀ این مطالب، یادداشتی است که نیلوفر نیک‌بنیاد دربارۀ جوایز جهانی ادبیات کودک و نوجوان نوشته است. نیک‌بنیاد در این یادداشت جوایز جهانی را معرفی و بررسی کرده است:

«مدالی بر سینۀ کتاب‌ها» 

در این مطلب قصد داریم جایزه‌های جهانی در حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان را مرور کنیم. پیش از هرچیز لازم است این جوایز را به چند گروه عمده تقسیم کنیم؛ نخست جوایز جهانی که نویسندگان ایرانی نیز امکان شرکت در آن‌ها و کسب موفقیت را دارند، دوم جوایزی که هر کشور برای نویسندگان همان کشور برگزار می‌کند، اما از آن جهت برای ما حائز اهمیت است که کتاب‌های برگزیدگان این جایزه‌ها معمولاً برای ترجمه به زبان فارسی انتخاب می‌شوند و در بین کودکان و نوجوانان کشور ما نیز طرفداران فراوانی دارند؛ گروه سوم جوایزی هستند که تنها به کتاب‌های تصویری یا تصویرگران کتاب‌های کودک و نوجوان اهدا می‌شوند. ابتدا به بررسی جوایز گروه نخست می‌پردازیم.

1- جایزۀ هانس کریستین اندرسن (بخش نویسندگی از سال 1956- بخش تصویرگری از سال 1966)

جایزۀ هانس کریستین اندرسن یا نوبل کوچک ادبی از طرف دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) هر دو سال یک بار به یک نویسنده و یک تصویرگر اهدا می‌شود. این جایزه به یک کتاب یا یک اثر تصویری تعلق نمی‌گیرد، بلکه برگزیدۀ آن حاصل یک عمر تلاش ادبی و هنری خود برای کودکان و نوجوانان را دریافت می‌کند. هیئت داوران این جایزه از میان پژوهشگران و چهره‌های شاخص ادبی سراسر دنیا انتخاب می‌شوند و بیش از هر چیز به نقش نامزدها در ادبیات کودکان و نوجوانان توجه دارند. خلاقیت و نوآوری، اصالت، توجه به مخاطب کودک و زیبایی‌شناسی اثر از دیگر معیارهای داوری این جایزه است. همچنین حامی و مشوق این جایزه، ملکۀ دانمارک است و برگزیدگان هر دو سال یک بار مدال خود را از دست ملکۀ دانمارک دریافت می‌کنند.

نامزدهای این جایزه از طرف نمایندگان IBBY در کشورهای مختلف معرفی می‌شوند. به عنوان مثال نمایندۀ این نهاد در کشور ما «شورای کتاب کودک» است که تاکنون اشخاص مختلفی را به این جایزه معرفی کرده و از میان آنان احمدرضا احمدی (2010)، فرهاد حسن‌زاده (2018) در بخش نویسندگان و محمدعلی بنی‌اسدی (2012) و پژمان رحیمی‌زاده (2016) در بخش تصویرگران موفق شده‌اند به فهرست پنج نفر نهایی جایزه راه پیدا کنند.

تنها برندۀ ایرانی این جایزه فرشید مثقالی، تصویرگر ایرانی، است که در سال 1974 موفق به کسب مدال هانس کریستین اندرسن شد. همچنین هوشنگ مرادی کرمانی در سال 1992 از طرف هیئت داوران مورد تشویق قرار گرفت و فرهاد حسن‌زاده در سال 2018 لوح سپاس این جایزه را دریافت کرد.

2- جایزۀ ترویج کتاب آساهی (از سال 1988)

یکی دیگر از جوایزی که از طرف دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) اهدا می‌شود، جایزۀ ترویج کتاب (آساهی) است. براساس آیین‌نامۀ این جایزه، هر دو سال یک بار دو پروژه که نقش چشم‌گیری در ترویج کتاب‌خوانی داشته باشند برگزیده می‌شوند. از دیگر معیارهای این جایزه تداوم داشتن طرح، نو و مبتکرانه بودن آن، پایبندی به اهداف IBBY، قابلیت گسترده و تکرار شدن و کیفیت بالای مواد اولیه (کتاب‌های مورد استفاده در پروژه) است.

نمایندۀ این جایزه نیز در ایران مانند جایزۀ هانس کریستین اندرسن، شورای کتاب کودک است که یک سال درمیان نامزدهای خود را به دفتر بین‌المللی کتاب اعلام می‌کند. تاکنون طرح «با من بخوان» در سال 2016 از ایران موفق به دریافت این جایزه شده است. با من بخوان پروژه‌ای است که هدف آن رساندن کتاب باکیفیت به دست همۀ کودکان، مخصوصاً کودکان محروم و بحران‌زده است و از طرف مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان برگزار می‌شود.

3- فهرست افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (از سال 1956)

از دیگر افتخارات بین‌المللی که تمامی نویسندگان، مترجمان و تصویرگران دنیا امکان دسترسی به آن را دارند، راه‌یابی به فهرست افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) است. این فهرست نیز همانند سایر جوایز این نهاد هر دو سال یک بار منتشر می‌شود و نمایندگان این نهاد در کشورهای مختلف (به عنوان مثال شورای کتاب کودک در ایران) وظیفه دارند هر دو سال یک بار، اثر یک نویسنده، یک مترجم و یک تصویرگر را به این فهرست معرفی کنند. اشخاص معرفی شده از دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان دیپلم افتخار دریافت می‌کنند و اثرشان در نمایشگاه‌های بین‌المللی به نمایش گذاشته می‌شود. همچنین این آثار در مراکز مهم ادبیات کودکان و نوجوانان همچون کتاب‌خانۀ بین‌المللی مونیخ، مؤسسۀ رسانه و کودک و نوجوان سوییس، مؤسسۀ بین‌المللی بایبیانا در براتیسلاوا، دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان در توکیو و کتاب‌خانۀ دانشگاه نورت وسترن در آمریکا به صورت دائمی نگه‌داری می‌شوند.

شرط انتخاب آثار برای قرارگیری در این فهرست کیفیت بالای آن‌هاست، به صورتی که قابلیت ترجمه و انتشار در سراسر دنیا را داشته باشند. از کشور ما نیز هر دو سال یک بار سه اثر در بخش‌های مختلف توسط شورای کتاب کودک به این فهرست معرفی می‌شوند.

4- جایزۀ یادبود آسترید لیندگرن (از سال 2002)

آسترید لیندگرن نویسندۀ نامدار سوئدی در حوزۀ کودک و نوجوان است که دولت سوئد پس از مرگ او جایزه‌ای را برای یادبودش پایه‌گذاری کرد. این جایزه گران‌ترین جایزۀ ادبیات کودک و نوجوان و دومین جایزۀ گران ادبی در دنیاست؛ چرا که هر ساله برگزیدۀ این جایزه مبلغ پنج میلیون کرون سوئد (تقریباً معادل هشتصد هزار دلار آمریکا) دریافت می‌کند.

نکتۀ حائز اهمیت دربارۀ این جایزه آن است که تنها نویسندگان و تصویرگران امکان شرکت در آن را ندارند، بلکه قصه‌گویان، مروجان کتاب و نهادهای ادبی هم می‌توانند به عنوان نامزد آسترید لیندگرن معرفی شوند. اما این ویژگی از طرفی هم باعث مبهم بودن وضعیت انتخاب برگزیدگان این جایزه شده است. چراکه جایزۀ آسترید لیندگرن به اشخاص برگزیده در هر یک از این بخش‌ها  اهدا نمی‌شود، بلکه ممکن است یک سال برگزیدۀ جایزه یک تصویرگر باشد و سال بعد، یک نهاد ترویج‌دهندۀ کتاب‌خوانی.

داوری این جایزه را کارشناسان ادبی سوئد به عهده دارند که برای دوره‌های چهار ساله انتخاب می‌شوند، اما نهادهای معرفی نامزد به این جایزه در هر کشور متفاوت است. درواقع هر سازمانی که بتواند ثابت کند اطلاعات و اختیارات لازم را در حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان دارد، می‌تواند مجوز معرفی نامزد به این جایزه را دریافت کند. در ایران چهار مؤسسه این مجوز را دریافت کرده‌اند: شورای کتاب کودک، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، انجمن نویسندگان کودک و نوجوان و مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان. این چهار نهاد هر سال نامزدهای خود را در بخش‌های مختلف نویسندگی، تصویرگری و ترویج کتاب به جایزۀ یادبود آسترید لیندگرن معرفی می‌کنند، اما متأسفانه تاکنون هیچ‌یک از ایرانیان موفق به دریافت این جایزۀ جهانی نشده‌اند.

5- جایزۀ راگازی بولونیا (از سال 1966)

نمایشگاه کتاب کودک بولونیا مهم‌ترین رویداد جهانی در حوزۀ نشر کتاب کودک و صنعت چاپ و رسانه برای این گروه سنی است که همه ساله در فروردین ماه در بولونیای ایتالیا برگزار می‌شود. در این نمایشگاه ناشرانی از سراسر جهان شرکت می‌کنند و به همین دلیل نمایشگاه بولونیا هر سال با هدف تشویق این ناشران به چاپ کتاب‌های باکیفیت جایزۀ راگازی را در چهار بخش برگزار می‌کند.

این جایزه در چهار بخش داستانی، غیر داستانی (هنر، تاریخ، علم و...)، افق نو (کتاب‌های مبتکرانه در مناطق آفریقایی، آسیایی، آمریکای لاتین و کشورهای عربی) و اوپرا پریما (تصویرگرانی که نخستین اثر تصویری‌شان را خلق کرده‌اند) برگزار می‌شود.

این جایزه تاکنون از کشور ما هم برندگانی داشته است. به عنوان مثال کتاب حکایت‌نامه که توسط انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شده است، موفق شد در بخش افق نو جایزۀ راگازی بولونیا را کسب کند.

اکنون به بررسی مختصر سایر جوایز ادبی برجسته در دنیا می‌پردازیم.

1- مدال نیوبری (از سال 1922): مدال نیوبری یکی از معتبرترین جوایز جهان و نخستین جایزۀ ادبیات کودکان دنیاست. این جایزه از طرف انجمن کتاب‌خانه‌های آمریکا بنیان‌گذاری شده است و نام آن برگرفته از نام جان نیوبری، ناشر معروف سدۀ هجدهم است. هیئت داوران این جایزه هر سال از میان کتاب‌های کودکان و نوجوانان منتشر شده در آمریکا، یک کتاب را به عنوان کتاب برتر (که شایستۀ دریافت مدال نیوبری است) معرفی می‌کنند و فهرستی را نیز به عنوان فهرست برگزیدۀ جایزۀ نیوبری اعلام می‌کنند. کتاب‌های برگزیدۀ نیوبری معمولاً در کشورهای مختلف ازجمله کشور ما طرفداران فراوانی دارند و پیش از سایر کتاب‌ها برای ترجمه انتخاب می‌شوند. از همین رو این جایزه با این‌که تنها مربوط به ادبیات کودک آمریکاست، جایزۀ بسیار مهمی به شمار می‌رود.

2- جایزۀ کتاب‌های کودکان جیمز آدامز (از سال 1935): جایزۀ جین آدامز یکی دیگر از جوایز ادبیات کودک آمریکاست که به علت پرداختن به موضوع صلح، عدالت اجتماعی و برابری نژادی و جنسیتی جایزۀ مهمی محسوب می‌شود. این جایزه به نام جین آدامز، دومین بانوی برندۀ جایزۀ صلح نوبل نامگذاری شده است و هر سال به کتاب‌هایی که در کنار غنای ادبی، به مفاهیم اشاره شده پرداخته باشند، اهدا می‌شود.

3- جایزۀ ای بی وایت (از سال 2004): ای بی وایت نیز جایزه‌ای آمریکایی است، اما از طرف انجمن کتاب‌فروشی‌های کودکان پایه‌گذاری شده است. هر سال کتاب‌فروشان عضو این انجمن، کتاب‌هایی را که مناسب بلندخوانی بدانند، برای رقابت در این جایزه اعلام می‌کنند. این کتاب‌ها باید پرکشش و سرگرم‌کننده باشند و قابلیت بارها خوانده شدن را داشته باشند. کتاب‌های تصویری و شعر هم می‌توانند در این رقابت شرکت کنند.

4- جایزۀ کارنگی (از سال 1936): برخلاف سه جایزۀ پیشین، کارنگی یک جایزۀ انگلیسی است. این جایزه برای بزرگداشت اندرو کارنگی که دو هزار و هشتصد کتاب‌خانه برای انگلیسی‌زبانان دنیا ساخت، بنیان‌گذاری شده است. از معیارهای برنده شدن مدال کارنگی این است که کتاب برای اولین بار در آن سال به زبان انگلیسی و در انگلستان منتشر شده باشد. هیئت داوران این جایزه را دوازده نفر از کتاب‌داران کتاب‌خانه‌های کودک و نوجوان تشکیل می‌دهند؛ درواقع آنان هستند که برترین اثر انگلیسی زبان در حوزۀ کودک و نوجوان را انتخاب می‌کنند.

5- جایزۀ کتاب‌های خنده‌دار رولد دال (از سال 2008 تا سال 2015): مایکل روزن، شاعر و نویسندۀ انگلیسی در سال 2008 برای ارج نهادن به طنز کودکان و نوجوانان و تشویق خانواده‌ها به خواندن این آثار، جایزۀ رولد دال را بنیاد نهاد. رولد دال به یاد نویسندۀ نام‌آشنای کتاب‌های خنده‌دار کودکان پایه‌گذاری شد تا به نوعی نویسندگان دیگر را به ادامۀ راه او تشویق کند، اما متأسفانه هفت سال بیشتر دوام نیاورد.

6- سایر جوایز ادبی: در کنار جوایز فوق که معمولاً نشان‌های شناخته‌شده‌ای دارند و در کشورهای مختلف از جمله ایران معیار انتخاب کتاب‌ها برای ترجمه محسوب می‌شوند، جوایز دیگری هم در سطح دنیا وجود دارد که اگرچه به اندازۀ جوایز فوق شناخته شده نیستند، اهمیت فراوانی دارند؛ چراکه شناختن و خواندن آثاری از کشورهای مختلف مانند امارات، آفریقا، ژاپن و... نه تنها فرهنگ سایر ملل را به مخاطبان نشان می‌دهد، بلکه باعث می‌شود نویسندگان مناطق مختلف با ویژگی‌های ادبی آثار کودکان و نوجوانان در نقاط مختلف دنیا نیز آشنا شوند. از جملۀ این جوایز می‌توان به جایزۀ ادبی کودک و نوجوان آلمان، جایزۀ ادبی آلبرتا (در استرالیا)، جایزۀ کتاب‌های رویال میل (در اسکاتلند)، مدال کلد کات (در آمریکا)، مدال کیت گرین‌وی (در انگلستان)، جایزۀ بائوباب (در آفریقا)، جایزۀ مقام افتخاری ادبیات کودک (در انگلستان)، جایزۀ سید فلشمن (در آمریکا)، جایزۀ ادبی اتصالات (در امارات)، جایزۀ خردسالان بوک تراست (در انگلستان)، جایزۀ بادبادک طلایی (در لس‌آنجلس)، جایزۀ رد هاوس (در انگلستان)، جایزۀ ناسن (در بریتانیا)، جایزۀ ادبی النور فارژن (در بریتانیا) و جایزۀ تیودور سیوس گیزل (در آمریکا) اشاره کرد.

باتوجه به زبان جهانی هنر تصویرگری، نقش تصویر در کتاب‌های کودکان و گسترش روزافزون کتاب‌های تصویری برای این گروه، بد نیست نگاهی هم به جوایز جهانی در حوزۀ تصویرگری داشته باشیم.

1- کنکور دوسالانۀ نوما (از سال 1978 تا سال 2008): این جایزه برای تصویرگران مناطق آسیا (به جز ژاپن)، آفریقا، آمریکای جنوبی و لاتین و اقیانوسیه در نظر گرفته شده بود تا برترین آثار تصویرگری آنان را در سطح جهانی مطرح کند. بنیانگذار کنکور دو سالانۀ نوما، صندوق بین‌المللی توسعۀ کتاب نوما بود که برای یادبود نائب رئیس این صندوق (شوئیجی نوما) این جایزه را پایه‌گذاری کرده بود.

2- جایزۀ تصویرگری نامی (از سال 2013): این جایزه از طرف برگزارکنندگان جشنوارۀ کتاب کودک نامی در کرۀ جنوبی بنیان‌گذاری شده است و هر دو سال یک بار در کنار جایزۀ نقدی، این امکان را به برگزیدگان می‌دهد تا هنر خود را در سطح جهانی نمایش دهند. تاکنون سه دوره از این جایزه برگزار شده است و هنرمندانی از کشور ما، همچون نوشین صفاخو و حسن‌عامه‌کن نیز موفق به دریافت جایزۀ نامی شده‌اند.

3- جایزۀ کتاب‌های تصویری لمسی (Tib): این جایزه را بنیانگذاران یک مؤسسۀ حمایت از کودکان نابینا پایه‌گذاری کرده است و دپارتمان کتاب و خواندن وزارت فرهنگ کشور فرانسه حامی آن است. هدف این جایزه تقدیر از کتاب‌های لمسی ویژۀ نابینایان، تحقیق و پژوهش دربارۀ این کتاب‌ها و تشویق تصویرگران به خلق کتاب‌هایی برای کودکان نابیناست.

4- دوسالانۀ تصویرگری براتیسلاوا (از سال 1967): دوسالانۀ تصویرگری براتیسلاوا، مهمترین جایزۀ جهانی برای تصویرگران کتاب‌های کودک و نوجوان است. این جایزه از طرف دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) و با همکاری یونسکو در اسلواکی برگزار می‌شود. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، نمایندۀ IBBY در ایران شورای کتاب کودک است که معرفی نامزدهای این جایزه را نیز به عهده دارد.

5- جایزۀ تصویرگری بولونیا (از سال 2009): نمایشگاه کتاب کودک بولونیا که مهم‌ترین رویداد جهانی در حوزۀ کتاب کودک است، از سال 2009 اقدام به برگزاری جایزۀ تصویرگری بولونیا کرده است. این جایزه اغلب به تصویرگران جوان و تازه‌کاری تعلق می‌گیرد که کمتر شناخته شده‌اند. شخص برنده در کنار دریافت جایزۀ نقدی امکان برگزاری نمایشگاه تصویرگری در نمایشگاه بولونیای سال بعد را هم به دست می‌آورد.

6- جایزۀ سی‌جِی (از سال 2008): جایزۀ تصویرگری سی‌جِی را بنیاد فرهنگی کره بنیان‌گذاری کرده است. این جایزه در دو بخش کتاب‌های منتشر شده و منتشر نشده برگزار می‌شود و این امکان را به تصویرگران می‌دهد که آثار منتشر نشدۀ خود را برای عقد قرارداد در معرض دید ناشران بین‌المللی قرار دهند. تاکنون مرتضی زاهدی، نرگس محمدی و سرور یزد از ایران موفق به دریافت این جایزه شده‌اند.

بررسی اجمالی جوایز فوق نشان می‌دهد که جایزه‌های معتبر در حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان از نظر پراکندگی، تنها در نقاط خاصی از دنیا گسترش پیدا کرده‌اند و این وسعت یافتن به خصوص در آمریکا و انگلیس نمود بیشتری داشته است. این موضوع از طرفی مثبت و از طرفی منفی ارزیابی می‌شود؛ چرا که وجود جوایز متعدد در این دو سرزمین باعث شکل‌گیری بحث‌های آکادمیک و برخورد تخصصی با موضوع ادبیات کودک و نوجوان می‌شود و به‌مرور، سطح کیفی آثار برگزیده در این جوایز را ارتقا می‌دهد؛ اما از طرف دیگر برای کشورهایی مانند کشور ما که حجم وسیعی از ادبیات کودک و نوجوانشان چشم به جوایز خارجی دارد تا از میان آن‌ها چیزی را ترجمه و روانۀ بازار کند، می‌تواند زیان‌آور باشد. طبیعتاً کتابی که در انگلیس یا آمریکا نوشته می‌شود و با هم‌رده‌های انگلیسی یا آمریکایی خود رقابت می‌کند و درنهایت نیز توسط داوران متخصص یا خود کودکان و نوجوانان انگلیسی و آمریکایی برگزیده می‌شود، از نظر درون‌مایه مناسب فرهنگ خودشان است. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، آشنایی با سایر فرهنگ‌ها از طریق ترجمه بسیار مفید است، اما وقتی این امر فقط در ارتباط با یکی دو کشور خاص صورت بگیرد و با اقبال گستردۀ کودکان و نوجوانان ما هم مواجه شود، می‌تواند تا حدودی نگران‌کننده باشد. از آن‌جایی که شکل‌گیری و ارتقای جوایز ادبی سایر ملل در اختیار ما نیست، باید امیدوار باشیم ادبیات کودک و نوجوان کشور خودمان به حدی از کیفیت برسد که تا میزان زیادی نیاز مخاطبان ایرانی خود را برطرف کند و به صورت ناخودآگاه مانعی برای رواج فرهنگ‌های غیر ایرانی در میان کودکان و نوجوانان باشد.