شهرستان ادب به نقل از پایگاه خبری حوزه هنری: بیست‌وپنجمین برنامه «یک ماه یک کتاب» ویژه بررسی چهاردهه شعر زنان با حضور شخصیت‌هایی همچون عباس محمدی مدیر مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری، زهیر توکلی، علی داودی و فریبا یوسفی شاعر و جمعی دیگر از شاعران کشور شنبه 27 بهمن ماه در حوزه هنری برگزار شد.
فریبا یوسفی این جلسه را با شعری از طاهره صفارزاده شاعر فقید انقلاب اسلامی آغاز کرد و گفت: در برنامه ماه گذشته کارنامه دو ساله نشست «یک ماه یک کتاب» بررسی شد و امروز درباره چهاردهه شعر زنان صحبت خواهیم کرد.
یوسفی با بیان این که انقلاب اسلامی زمینۀ اجتماعی متفاوتی برای آفرینش‌های ادبی بوده است؛ گفت: اگر صرفا نظر بر معرفی شاعران باشد، معرفی نام‌ها و کتاب‌های شعر زنان در شکل‌های مختلف و با گرایش‌های گوناگون در این دهه‌ها انجام شده است؛ ازجمله برگزاری هشت دوره جایزۀ ادبی پروین اعتصامی، برگزاری جشنواره شعر فجر که برخی منتخبان در آن زنان شاعر بوده‌اند و همین برنامۀ «یک ماه، یک کتاب» که در کار معرفی و بررسی شعر زنان است. در عین حال می‌توان از منظر اندیشه و محتوا شعر زنان در این چهل سال را به شکل دقیق‌تری بررسی کرد و گونه‌هایی از شعر مانند مادرانه‌ها، زنانه‌ها، همسرانه‌ها و نیز ورود موضوعات تازه‌ای مانند دفاع مقدس، مذهب و آیین را که نمونه‌های قابل توجهی در شعر زنان گذشته نداشته‌اند در دهه‌های اخیر جست‌وجو کرد. همچنین انتشار کتاب‌هایی را که در آن شعر زنان تدوین شده یا پژوهشی در این شعرهاست در راستای معرفی و بررسی این آثار برشمرد که از آن جمله است: «شعر جوان، اوهام سرخ شقایق، زنان همیشه، از عاشقانه‌ترین سرزمین‌ها، زن شعر اندیشه، به‌رغم پنجره‌های بسته، تاریخ شعر زنان، گندم و سیب و دروغ، همراه آهوان، کارنامۀ صد سال شعر زنان فارسی‌سرا، مجموعه شعر زنان برای ترجمه به چندین زبان در مرکز ترجمه حوزه هنری و ...
توکلی: شعر اعتراض زنان مدیون فرخزاد و صفارزاده است
زهیر توکلی شاعر و منتقد ادبی در این جلسه با بیان این که در روانشناسی امری پذیرفته است که هر انسانی وجودش جنبه زنانه و مردانه دارد، اظهار کرد: نمی توان بین مردان و زنان دیوار قاطعی کشید و بر همین مبنا شعر زنان و مردان را هم نمی‌توان از هم جدا کرد.
وی ادامه داد: برخی موضوعات و حیطه‌ها انسانی است و جنسیت شاعر و نویسنده در آن موضوعیتی ندارد. موضوعاتی که مربوط به عرفان می‌شود، مربوط به قبل از جنسیت و کالبد است. در احساس یک مادر یا یک حس عاشقانه جنسیت موضوعیت دارد. اما در خیلی از موضوعاتی که دغدغه یک شاعر می شود جنسیت معنا پیدا نمی‌کند و موضوعات انسانی است.
این شاعر خاطرنشان کرد: زنان شاعر کشور در غزل نسبت به دیگر قالب‌ها موفق بوده‌اند. باید دید در چه حیطه‌هایی بدون جنسیت نمی‌توان ورود کرد، با این رویکرد حتی می‌توانیم شعر مردانه نیز داشته باشیم.
وی با بیان این که اگر کسی بخواهد شعر زنان را بررسی کند باید حیطه شعر زنان و مردان را مشخص کند، افزود: زنان به اطناب بیشتر گرایش دارند و در شعرشان هم این موضوع دیده می‌شود و برای آن که عواطف را سازماندهی کنند به زیاده‌گویی روی می‌آورند.
این شاعر کشور با بیان این که تاریخ شعر عاشقانه ما تاریخ شعر مذکر است و گاهی حتی معشوق در آن مذکر است؛ عنوان کرد: البته معشوق زن هم داریم، اما وجه قالب معشوق مذکر یا بدون جنسیت است و می‌توان گفت شاملو نخستین کسی است که برای زن خود شعر گفته است. معشوق در غزل کلاسیک فارسی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد اما در سال‌های اخیر معشوق یک شخصیت واقعی است.
وی همچنین گفت: تا پیش از انقلاب اسلامی دو شاعر مهم در شعر زنان داشتیم. در شعر زنانه سلطنت با فروغ فرخزاد بوده است. هنوز هم بسیاری از بانوان شاعر تحت تاثیر او شعر می‌سرایند. طاهره صفارزاده هم از همان زمینه فرهنگی که فروغ فرخزاد داشت شروع کرد و البته بعدها سبک و سیاقش تغییر کرد. می‌توان گفت شعر اعتراض زنان، لحن و زبانش را مدیون فروغ فرخزاد و طاهره صفارزاده است. رضا براهنی در کتاب «اسماعیل» به وضوح متاثر از طاهره صفارزاده است. تاثیر فروغ فرخزاد نیز تنها در شعرهای زنانه نیست و این تاثیر را در دیگر شعرای کشور هم می‌توان دید.
وی با تاکید بر این که لحن زنانه فروغ فرخزاد را در اشعارش نباید نادیده گرفت؛ عنوان کرد: این شاعر موضوعات مد نظرش را که گاه نقدهای اجتماعی و سیاسی بوده‌اند با لحنی زنانه می‌سرود.
توکلی با اشاره به این که در فضای جنگ تحمیلی هم زنان شعر می‌سرودند، افزود: در آن دوران عموما زنانی که شعر زنانه می‌گفتند در حاشیه بودند و کار خود را می‌کردند. بعد از دهه 60 و آغاز دهه 70 شعر زنان و شعرهایی که جنسیت در آن ها مدخلیت دارد درگیر بحران شد. در دسته‌ای از شعرهای زنان، مردها موجودات منفوری معرفی شدند و شاعر تلاش داشت تا سنت‌ها را زیر سوال ببرد. در حالی که معتقدم رسالت شعر این نیست که ایدئولوژی‌ها را زیر سوال ببرد. شعر زنانه ما در دهه 70 و 80 به طور خاص بازتابی از این مساله است.
این شاعر اظهار داشت: شعرهای زنانه‌ای که زنان شاعر انقلاب اسلامی می‌گویند، همان دغدغه‌ها و ناملایماتی که یک زن در جامعه می‌بیند و چالش‌هایی که با آن درگیر است را مطرح می‌کنند و البته به دنبال راه حل هستند. در این آثار شاعر بدون عقده‌گشایی حرف خود را زده است.
محمدی: شعر زنان با همه محدودیت‌ها رشد چشم‌گیری داشته است
عباس محمدی مدیر مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری نیز با بیان این که شعر زنان به لحاظ اجتماعی می‌تواند قابل بررسی باشد؛ اظهار کرد: همشانگی شعر زنان با مردان و گاهی بالاتر ایستادن آن‌ها در کنار مردان در چهل سال دوران انقلاب اسلامی دیده شده است.
وی افزود: این نکته را باید در نظر بگیریم که شعر زنان با توجه به محجوریت و محدودیتی که در فضای اجتماعی و فرهنگی وجود داشته، شکل گرفته است و همیشه بانوان کشور محدودیت‌های خاصی برای شعر گفتن داشته‌اند.
محمدی با تاکید بر این که یکی از پایه‌های شعر عاطفه است؛ عنوان کرد: به لحاظ عاطفی خانم‌ها همیشه جلوتر از آقایان بوده‌اند. کارکرد اجتماعی بررسی شعر زنان می‌تواند خیلی بیشتر از کارکردهای ادبی آن باشد.
داودی: جهان معاصر بسیج شده است که در خدمت زنان باشد
علی داودی مدیر دفتر شعر حوزه هنری با بیان این که قائل به شعر زنانه و مردانه هستم، اظهار کرد: همانطور که بر اساس اصل تکاملی انسان نقش‌ها بین زن و مرد تقسیم شده است؛ فکر می‌کنم نمود این شرایط در شعر هم وجود داشته باشد و مذکر و مونث بودن زبان حتی در کتب مقدس هم نمونه‌هایی دارد.
وی افزود: در لایه‌های روانشناختی می‌توانیم با بررسی یک شعر پی‌ببریم که شاعر آن مرد بوده یا زن.
وی ادامه داد: زبان وسیله و مایه درک حیات است و درک ما از جهان به واسطه زبان شکل می‌گیرد و وقتی زبان و لحن زنانه داریم، فکر می‌کنم شعر زنانه هم وجود دارد و زوایایی که از سوی مردان قابل درک نیست توسط زبان زنان بررسی و بیان می‌شود.
داودی بیان کرد که خانم‌ها کمتر به شعرهای حماسی پرداخته‌اند، چرا که شخصیت در گزینش اولویت‌ها و ویژگی‌های بلاغی از قبیل وزن و قالب نیز دخیل است. مثلا خیلی از خانم‌های شاعر در زمینه شعر سپید فعال هستند. این انتخاب‌ها یک دلیل زیست‌شناختی و درونی دارد و یک دلیل هم مربوط به محدودیت‌های جامعه می‌شود.
وی همچنین گفت: جهان معاصر بسیج شده است که در خدمت زنان باشد. انسان روزگار نو، انسانی بی‌مرز از لحاظ جنسیتی است و خانم‌ها هم به اندازه مردها در این عرصه حضور دارند و موثر هستند. نگاه جزئی‌نگر خانم‌ها در ادبیات امروز از مشخصه‌های ادبیات مدرن است و بیشتر جلوه دارد و همین سازگاری با تمدن نو و زمینه ارتباط مفید با دنیا این اجازه را می‌دهد که خانم‌های شاعر حضور گسترده‌تری داشته باشند.
داودی با تاکید بر این که شاعر زن بودن به ویژه در کشور و فرهنگ ما مشکل است؛ اظهار داشت: در دنیای پررقابت این روزگار خانم شاعری در گوشه‌ای از کشور اگر ذوقی داشته باشد، باید به چه وسیله‌ای خود را به کاروان شعر برساند؟ هرچند تدابیری اندیشیده می‌شود و جشنواره‌ها برگزار می‌شود، اما کافی نیست.
مدیر دفتر شعر حوزه هنری خاطرنشان کرد: در ادبیات گذشته تصوری از انسان واقعی وجود نداشت و طبعا انسان‌ستایی و انسان‌ستیزی واقعی هم وجود نداشت و فرقی هم نمی‌کرد زن یا مرد باشد، لذا قبول ندارم که در ادبیات و شعر کهن زن‌ستیزی وجود داشته است. حضور واقعی زن را در ادبیات گذشته در منظومه‌های حماسی و غنایی می‌بینیم حال آن‌که در شعر عرفانی اساسا این‌گونه نیست. تحول بنیادین بعد از انقلاب مشروطه رخ می‌دهد و حق تحصیل و دسترسی به اطلاعات و ... حضور را برای زنان در ادبیات فراهم می‌کند.
وی با اشاره به این که در دهه اول شعر انقلاب اسلامی تعداد خانم‌های شاعر بسیار کم بوده‌اند؛ گفت: از ادبیات معاصر نمی‌توانیم بگذریم مگر از فروغ فرخزاد و طاهره صفارزاده سخن بگوییم. در همان دهه‌ها و کمی بعدتر شاعرانی مانند سپیده کاشانی و فاطمه راکعی حضور داشته‌اند که شعرشان بعد اجتماعی داشت.
تاجبخش: خانم‌ها همیشه استعداد شعری داشته‌اند
غزل تاجبخش بانوی شاعر پیشکسوت کشور نیز با اشاره به این که این جلسات بیش از آن که مربوط به شعر باشد مربوط به همدلی شاعران با یکدیگر است؛ اظهار کرد: آنقدر که با کاغذها و شعرها و یادداشت ها سر و کار دارم خودم را در برابر نسلی که پیشرفت می‌کند هیچ می‌دانم.
وی افزود: خانم‌ها همیشه استعداد شعری داشته‌اند و گذشت زمان باعث شده پیشرفت‌هایشان نمود پیدا کند.
تاجبخش همچنین گفت: اگر در دوره‌هایی از سوی برخی خانم‌های شاعر عقده‌گشایی‌هایی در شعر رخ داده است؛ باید دید عقده‌ها چرا پیش آمده‌اند. مهستی گنجوی در زمان سلطان سنجر شعر می‌گفته است و شهامت در گفتار این شاعر قرن‌ها بعد در اشعار فروغ دیده شد. در عرصه امروز خانم‌های شاعری هستند که فضای مذهبی انقلاب باعث رشد فکریشان شده است و البته برخی از شاعران هم از ابتدا در جریان این فضای مذهبی بوده‌اند.
وی در ادامه خاطراتی از سفرش به مکه و برپایی جلسات شعری در منزلش بیان کرد.
جلوداریان: برای زنان شاعر نسل بعد الگوسازی کنیم
سارا جلوداریان ضمن اشاره به این که نکته مثبت و برجسته در شعر زنان تولید آثار بسیار فاخر و ارزشمند طی چهل سال انقلاب اسلامی بوده‌است؛ اظهار کرد: بعد از راهپیمایی 22 بهمن امسال، رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی به هفت نکته مهم اشاره کردند. یکی از نکات اشاره به پیشرفت‌های فرهنگی و هنری در چهار دهه اخیر بوده است.
وی با تاکید بر این که مرزبندی‌‌ها در عرصه هنر درست نیست و هنر یک عنصر فراجنسیتی است؛ عنوان کرد: با این حال بانوان از نگاه موشکافانه و جزئی‌نگر خود جهان پیرامون را دیده‌اند و این را نمی‌توان نادیده گرفت. از لحاظ تولید آثار در حوزه دفاع مقدس، کارهایی داشته‌ایم که برخاسته از نگاه زنانه بوده است. قله‌هایی در شعر انقلاب اسلامی مانند سپیده کاشانی، طاهره صفارزاده، سیمین بهبهانی و سیمین‌دخت وحیدی داریم و می‌توان درباره جریان‌سازی و ماهیت شعر این عزیزان صحبت‌های زیادی کرد. این شاعران برای نسل من و نسل‌های بعدی الگوهای مناسب و مثال زدنی هستند.
این شاعر همچنین گفت: می‌توان چهاردهه شعر انقلاب اسلامی را آسیب شناسی و بخش‌های دیده نشده را واکاوی کرد. باید جلسات نقد و بررسی برگزار شود تا بخش‌های دیده نشده از نگاه شعر زنان مطرح شود. نسل جدید با شبکه‌های اجتماعی فراوان باید بتوانند الگوهای ثابت پیدا کنند و لایه‌هایی که در شعر زنان دیده نشده را بشناسند و شکافی که وجود دارد را به وفاق تبدیل کنند.
وی درباره شعر زنان با موضوع دفاع مقدس گفت: کسانی که متعهدانه در چهار دهه در شعر زنان بلوغ و ظهور پیدا کردند را بررسی کنیم و آسیب شناسی کنیم و این جریان را به راه بیندازیم که شعر می‌تواند زنانه باشد و با جنسیت زن هم در تضاد نباشد. معتقدم آینده شعر زنان درخشان است و زنان در هر عرصه‌ای گام بگذارند موفق خواهند بود.
افسانه غیاثوند دیگر شاعر حاضر در این مراسم نیز در سخنان کوتاهی گفت: در این جلسه درباره زن‌ستیز بودن فردوسی صحبت شد و کسانی که نگاه زن‌ستیزانه را به فردوسی نسبت داده‌اند، یا دچار اشتباه بوده‌اند و یا عامدانه این اشتباه را مرتکب شده‌اند. حکیم فردوسی چنین نگاهی را نداشته مگر این که در شاهنامه از زبان شخصیتی مانند افراسیاب سخنی گفته و یا شخصیتی منفی را توصیف کرده باشد.
مریم آریان شاعر نیز با بیان این که تفکیک شعر زنانه در روزگار امروز نیاز است؛ اظهار کرد: چیزی که در طول تاریخ ادبیات زن را آزار داده است همان عقده‌اندیشی‌ها بوده است. درباره مکر زنانه در ادبیات کشورمان بسیار پرداخته شده و زن در دیدگاه سنتی تضعیف شده است. در زبان‌شناسی خطا ارزشمند است و به همین دلیل هم برخی رویکردهای شاعران زن را نمی‌توان انکار و نهی کرد.
وی افزود: اگر بخواهیم ادبیات معاصر را در نظر بگیریم باید گرد و خاک‌های نشسته بر روی آن را کنار بزنیم و آن را به درستی بررسی کنیم. در چهل سال معاصر تنوع در شعر زنان زیاد بوده است و در این زمان کیفیت و کمیت آثار شاعران زن هم زیاد شده است و می‌توان آن را به شکل دقیق‌تری بررسی کرد.
در انتهای این نشست، ناهید یوسفی، ندا نوروزی، حسین زحمتکش و ساجده جبارپور، برای حاضران شعر خواندند.
گفتنی است؛ بیست و پنجمین برنامه «یک ماه یک کتاب» با حضور شاعرانی از جمله غزل تاجبخش، ناهید یوسفی، ایمان طرفه، سارا جلوداریان، مریم آریان، مجید سعدآبادی، افسانه غیاثوند، حسین زحمتکش، ندا نوروزی، ساجده جبارپور، حسن جمشیدی، سجاد شاکری، قدسی سرگزی و ... همراه بود.