شهرستان ادب: تازه‌ترین مطلب پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان ما، گزارشی است از نخستین هم‌نشینی ویراستارانه‌ی ویرایش ادبیات کودک و نوجوان که توسط خانم یاسمن رضائیان نوشته شده است. از شما دعوت می‌کنیم این مطلب را با ما بخوانید:
نخستین هم‌نشینی ویراستارانه‌ی ویرایش ادبیات کودک و نوجوان با عنوان «گام اول: بررسی وضعیت موجود» با حضور ویراستاران، ویرایش‌پژوهان، ناشران و نویسندگان کودک و نوجوان، عصر روز چهارشنبه 22 اسفند 1397 در سالن همایش‌های خانه‌ی کتاب تهران برگزار شد.
در ابتدای این نشست، مهدی صالحی، دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی ضمن خوش‌آمدگویی به شرکت‌کنندگان در این هم‌نشینی، به سابقه و هدف تاسیس انجمن ویرایش و درست‌نویسی اشاره کرد و گفت: «انجمن ویرایش و درست‌نویسی با مجوز از وزارت کشور به صورت نهادی مردمی فعالیت می‌کند و ظرفیت آن فرااستانی است و دو شعبه در شهرستان دارد. فعالیت‌های جدی این انجمن از سال گذشته شروع شده است. یکی از فعالیت‌ها و هدف‌های مدنظر ما در انجمن این است که زوایای پنهان و رهاشده‌ی ویرایش و درست‌نویسی را بشناسیم و ویراستاران شهرهای دیگر را شناسایی کنیم.
زبان فارسی ظرفیت‌های بسیاری دارد که به آن‌ها توجه نشده است. یکی از آن‌ها ویرایش است و اگرچه جایگاه آن نسبت به گذشته بهتر شده، اما هنوز هم جایگاه اصلی‌اش را پیدا نکرده است. بنابراین یکی از اهداف انجمن این است که ویرایش دیده شود.»
صالحی با اشاره به این‌که ویرایش باید همه‌ی حوزه‌های تولید محتوای کودک و نوجوان را در‌بر بگیرد گفت: «در این سال‌ها ویرایش کودک و نوجوان به کتاب و در بهترین حالت به مطبوعات محدود شده است. در حالی که امروزه نرم‌افزارها و اپ‌ها فعالیت گسترده‌ای در حوزه‌ی کودک دارند. اما ناظر زبانی و دانشی آن‌ها کیست؟ همه‌ی این‌ها به فارسی محتوا تولید می‌کنند اما هیچ‌کس نگفته است که محتوایی که تولید می‌کنند درست است یا نه. طی فعالیت‌های انجمن و ورود به این عرصه، ما امسال در انجمن وب و موبایل، جایزه‌ی زبان فارسی را به برنامه‌ی «فندق» اهدا کردیم. در بخش وبگاه‌ها نیز سایت «چطور» که در حوزه‌ی سبک زندگی فعالیت می‌کند، توانست جایزه‌ی زبان فارسی را دریافت کند. فعالیت دیگر انجمن به اهدای جایزه‌ی «فارسی‌نما» برمی‌گردد. ابتدا نشستی با عنوان زبان فیلم برگزار شد و زبان را در فیلم‌های جشنواره‌ی فجر بررسی کردیم. در پایان این داوری توانستیم جایزه‌ی فارسی‌نما را به فیلم «سرخپوست» بدهیم.»
·حال زبان فارسی خوب نیست
سپس مجید راستی، نویسنده‌ی پیشکسوت کودک و نوجوان به ایراد صحبت های خود پرداخت. او با اشاره به این‌که زبان فارسی انسجام خود را از دست داده است گفت: «حال زبان فارسی خوب نیست. زبان فارسی به قدری بی‌رمق شده است که انسجام خود را از دست داده است. من لغتی را می‌گویم و چهار نفری که آن را می‌شوند چهار برداشت متفاوت می‌کنند. آدم‌ها با هم غریبه‌اند چون زبان هم را نمی‌فهمند. مثلاً می‌گویند فلانی زبانش تند است.
برای خوب‌شدن حال زبان باید چند کار انجام داد: کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، چه نویسنده، چه ویراستار و چه مترجم، شناسایی شوند. ما هم ترجمه داریم و هم ترجمه به فارسی. برای همین است که چهار ترجمه از یک کتاب چهار حس متفاوت از حال و هوای داستان به ما می‌دهد. پس هویت زبان فارسی باید در ترجمه باشد وگرنه ترجمه خشک می‌شود. نمی شود بدون هویت زبان کتابی را ترجمه کرد.
کمک‌کردن به رفع اشکالات جزئی. یعنی ناشر و ویراستار باید به نویسنده بگویند کجای کارش ایراد داشته تا اشکالات جزئی به مرور رفع شود. خود نویسنده هم لازم است در چند مرحله کارش را بازنویسی کند.
کار دیگری که باید برای بهبود حال زبان فارسی انجام بدهیم آموزش به کسانی است که هم به ویرایش و هم به نویسندگی کودک و نوجوان علاقه‌مند هستند.»
·ویراستارها زبان فارسی را به درستی بلد نیستند
فریبا نباتی، نویسنده و ویراستار حوزه‌ی کودک و نوجوان نیز به نقش ارتباط صحیح نویسنده و ویراستار اشاره کرد و گفت: «نویسنده‌ها روی کار خود تعصب دارند و نمی‌خواهند در کارشان دست برده شود. اما ویراستار خوب ویراستاری است که بتواند با نویسنده ارتباط خوبی برقرار کند و اثر را تمیز تحویل ناشر بدهد.»
نباتی اضافه کرد: «مهم‌ترین مشکل ویراستارها این است که خودشان زبان فارسی را به درستی بلد نیستند. برای ویرایش باید مستعد بود و نویسنده‌ی دوم متن شد.»
در ادامه‌ی این نشست سعید متین، مترجم و ویراستار، در مورد مشکلات ویرایش متون ترجمه گفت: «ترجمه‌های نه چندان خوب و واژه به واژه در کشور ما زیاد است و این، کار ویراستار را سخت کرده است.
هم‌چنین خیلی از ویراستاران ما بیش از حد تحت تاثیر برخی کتاب‌های تئوری ویرایش هستند درصورتی که بعضی از مدخل‌هایی که در این کتاب‌ها آمده‌اند امروزه و از دیدگاه نوین زبانی مردود شده‌اند.»
·ویرایش محتوایی برای کودک و نوجوان بسیار اهمیت دارد
شیوا خلیلی، نویسنده و برنامه‌ساز رادیویی به اهمیت پژوهش در کار ویرایش اشاره و عنوان کرد: «در کار ویرایش حتماً باید پژوهش انجام شود. برای ویرایش حوزه‌ی کودک و نوجوان هم باید قواعدی نوشت که شاید در تعارض با ویرایش حوزه‌ی بزرگسال باشد.»
وی با اشاره به مبحث ویرایش محتوایی گفت: «ویرایش محتوایی برای کودک و نوجوان بسیار اهمیت دارد. ما در جلسات نقد کتاب‌های مذهبی بسیار دچار مشکل محتوایی هستیم. در صورتی که این محتوا، محتوایی است که به بچه‌ها داده می‌شود.»
نازنین سرکارات‌پور نیز با تقسیم‌بندی ویرایش حوزه‌ی کودک و نوجوان به دو حوزه‌ی گفتاری و شنیداری بیان کرد: «از لحاظ گفتاری، زبان کودکان و نوجوانان نامناسب است و از لحاظ نوشتاری هم که اصول خودشان را دارند. اما چه‌طور می‌شود بچه‌ها را با این گویش و نوشتار جذب ادبیات فاخر کرد؟ باید زبانی مشترک پیدا کنیم که البته آن هم مشکلات خودش را دارد مثلاً نباید از خط قرمز‌ها خارج شود.»
سرکارات‌پور ادامه داد: «ما تا سن 12- 13 سالگی می‌توانیم لذت کتاب‌خوانی را به بچه‌ها بدهیم چون بعد از این سن فضای مجازی آن‌ها را از کتاب‌خوانی جدا می‌کند.»
·ویراستار باید یک زبان خارجی بلد باشد
مریم رضایی خوشبخت، مترجم، ویراستار و ناشر کتاب‌های کودک و نوجوان نیز به اهمیت تسلط ویراستار به یک زبان خارجی اشاره کرد و گفت: «ملاک مهم در کار ویراستاری که کار ترجمه را ویرایش می‌کند این است که یک زبان غیر از زبان مادری‌اش بلد باشد. برای این‌که حس و حال نویسنده‌ی خارجی را به خواننده‌ی ایرانی منتقل کنیم باید دایره‌ی واژگانی وسیعی داشته باشیم تا بتوانیم واژه‌ها را به صورت درست با فارسی تطبیق بدهیم.»
حسن طاهری، کارشناس ادبیات کودک و نوجوان نیز در این نشست به این موضوع که ویرایش کودک و نوجوان جدی گرفته نمی‌شود پرداخت و گفت: «در بحث ویرایش کودک مشکلی عمده داریم و آن این است که از یک سو کار ویرایش جدی گرفته نمی‌شود و از سوی دیگر ادبیات کودک. در نتیجه، ویرایش کودک نمی‌تواند جایگاه واقعی خودش را داشته باشد. همین است که شاهدیم ویراستار حوزه‌ی بزرگسال می‌گوید می‌تواند کتاب کودک و نوجوان ویرایش کند.
اما چرا ویرایش برای کودک سخت‌تر است؟ بزرگسال زبان را یاد گرفته است اما کودک در حال یادگیری زبان است و بنابراین خیلی مهم است واژه‌ها را چه‌طور انتخاب می‌کنیم. افرادی باید ویرایش محتوایی کنند که خود، آفریننده‌ی اثر باشند و در غیر این صورت ویراستار فقط می‌تواند ویرایش زبانی انجام بدهد.
هم‌چنین در زمینه‌ی ویرایش کتاب‌های تصویری، ویراستار باید تصویرخوان باشد تا رابطه‌ی تصویر و متن را کشف کند.
بنابراین در مرحله‌ی اول باید این نگاه را عوض کرد و به ویرایش کودک و نوجوان به چشم یک کار تخصصی نگاه کرد.»
·به دایره‌ی واژگانی کودک توجه کنیم
الهه محبی، ویراستار و از فعال گروه داستان شورای کتاب کودک نیز گفت:: «ویرایش کاری نیست که با گذراندن یک و دو دوره به نتیجه برسد. نیاز به ذوق و شناخت زبان و روانشناسی کودک دارد.»
محبی افزود: «ناشران، زبان را دست کم می‌گیرند و زبان شکسته به کار می‌برند در صورتی که باید بپرسیم این شکسته‌نویسی تا کجا ادامه خواهد داشت؟ حتی گاهی این کار، خوانش را سخت‌تر هم می‌کند. خیلی اوقات کتاب‌هایی که ترجمه می‌شوند با زبان بچه‌های روز هماهنگی دارند اما از سطح اصلی خود زبان پایین‌تر آمده‌اند. گاهی هم ویراستار خیلی خوب کار می‌کند اما ترجمه آن‌قدر ضعیف است که کار ویراستار هم پوشیده می‌ماند.»
سیدعلی کاشفی خوانساری، نویسنده و پژوهش‌گر ادبیات کودک نیز درباره‌ی مسئله‌ی مهم انتخاب واژه برای گروه سنی کودک گفت: «ما در ویرایش با دایره‌ی واژگانی مخاطب رو به‌رو هستیم و ناخواسته بحث روانشناسی رشد به میان می‌آید. پیچیدگی نحوی، واژگانی که برای بچه‌ها آشنا هستند، نسبتی که می‌توانیم از کلمات جدید و ناآشنا استفاده کنیم تا کودکان معنای آن واژه‌ها را از دل داستان حدس بزنند و با واژه‌های جدید آشنا شوند، از مباحث قابل توجه در ویرایش کودک است.
دایره‌ی واژگانی بچه‌ها زمانی که از سن خردسالی وارد دوره‌ی دبستان می‌شوند کاهش می‌یابد. چون پیش از آن کلمات را از دیگران شنیده‌اند و بزرگ‌تر‌ها برای آن‌ها داستان و شعر خوانده‌اند و در واقع کودک با شکل نوشتاری کلمات آشنا نیست. در صورتی که در سن دبستان خودش باید کلمات را بخواند. برای همین بسیاری از کلمات را می‌شود در کتاب‌های سنین قبل از دبستان به کار برد چون شخص دیگری کتاب را برای کودک می‌خواند اما در سنین دبستان خود کودک است که باید کتاب را بخواند و بنابراین نیاز است از دایره‌ی واژگانی محدودتری استفاده کنیم.»
در پایان نخستین هم‌نشینی ویراستارانه‌ی ویرایش ادبیات کودک و نوجوان بیانیه‌ای نوشته و به امضای اعضای حاضر در جلسه رسید. یکی از بندهای این بیانیه خواستار ادامه‌ی هم‌نشینی‌های ویراستارانه برای کمک به وضعیت ویرایش کودک و نیز ویراستاران این حوزه بود.