شهرستان ادب: قطعاً همۀ ما دوست داریم کودکان و نوجوانانی کتاب‌خوان داشته باشیم؛ اما برای رسیدن به این هدف، چه باید بکنیم؟ انتخاب کتاب مناسب، یکی از مهم‌ترین کارها برای رسیدن به این مقصود است. خانم مریم سجادی‌نژادکارشناسی ارشد ادبیات کودک، در یادداشتی به این موضوع پرداخته است که چه کتاب‌هایی برای کودکان و نوجوانان مناسبند و در زمان انتخاب کتاب، باید به چه نکاتی توجه کنیم. شما را به خواندن این یادداشت در پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان دعوت می‌کنیم:
همواره گزینش بهترین و مناسب‌ترین کتاب برای فرزندان، یکی از دغدغه‌های اساسی مابان (مامان و باباها!) و مربیان است.
در این نوشتار برآنم پس از بیان اهمیت کتاب‌خوانی برای کودک و نوجوان، نکته‌های گزیده و سودمندی را با شما در میان بگذارم تا آسوده‌خاطرتر برای فرزندتان کتاب انتخاب‌کنید.
آن‌چه در اینجا می‌آید تنها راهنمایی است برای مابان، نه متخصصان ادبیات‌کودک. بنابراین کوشیده‌ام ساده بنویسم، نه تخصصی و دانشگاهی.
کتاب‌خوانی، فرزندتان را با دنیایی روبه‌رو می‌کند که در زندگی واقعی آن را تجربه نکرده یا نمی‌کنند؛ آنها را به فکر وامی‌دارد و برایشان حیاط‌خلوتی ایجاد می‌کند که به درون خود رفته و غرق شناخت احساس و فکرهای خود شوند. آنها در سکوت، بی آنکه ما امر و نهی‌شان کنیم به تجربه‌های درون داستان می‌اندیشند، خود را جای شخصیت داستان می‌گذارند، با او می‌ترسند، می‌خندند، هیجان‌زده می‌شوند و دنیایی دیگرگونه را تجربه می‌کنند.
گیل ای.هلی می‌گوید: «بچه‌هایی که برایشان قصه گفته و خوانده نشده، برای یادگیری خواندن دلیل و تمایل چندانی ندارند.»
جن ارمراد نیز معتقد است: «سهیم کردن کودکان در قصه، شعر و تصویر از غنی‌ترین تجاربی است که می‌توانیم بر کودکان کم‌سال عرضه کنیم و نیز از پاداش‌بخش‌ترین تجاربی است که پیش‌ِروی خویش می‌نهیم.»
مرتضی خسرونژاد، استاد دانشگاه و متخصص ادبیات‌کودک ایران می‌گوید: «اگر کودکان ما با ادبیات خو بگیرند و لحظه‌هایی همراه با آرامش و لذت را در کنار کتاب تجربه کنند، برای گذر از مسیر تمرکززدایی و در نهایت داشتن تجربۀ فلسفی بیش‌ترین فرصت را یافته‌اند.»
بنابراین ما با کتاب، دنیایی از تجربه، اندیشه‌ورزی، سنجش‌گری و لذت و سرگرمی و رشد را پیش روی کودک خود می‌گذاریم.
در انتخاب کتاب، به این نکته‌ها باید توجه کنید:
ویژگی‌های ظاهری کتاب یا پاراتکست، یعنی جلدکتاب، طرح جلد، عنوان، آستر و بدرقۀ کتاب؛ ویژگی‌های تصویر و تصویرگری کتاب؛ ارتباط متن و تصویر؛ ویژگی‌های متن و محتوا؛ سن و جنسیت کودک.
خوشبختانه امروزه ناشرانی را داریم که گسترۀ وسیعی از کتاب‌های‌شان مناسب است؛ کتاب‌هایی که با دقت انتخاب شده و تا جای ممکن خوب چاپ‌شده‌اند. بنابراین با رجوع به این نشرها کار شما بسیار راحت‌تر می‌شود. چون می توانید با خیالی آسوده‌تر از این نشرها کتاب‌های خوب خریداری کنید.
در هنگام انتخاب کتاب کافی است به کتاب بنگرید؛ به نام نویسنده، ناشر و تصویرگر دقت کنید، طرح روی جلد را ببینید. کتاب را باز کنید و ورق بزنید. به متن و تصویر نگاهی بیندازید تا داستان دست‌تان بیاید. حالا بیشتر دقت کنید؛ آیا متن و تصویر باهم مرتبط‌اند؟ آیا تصویرها گویا و خوش‌رنگ است؟ آیا کودک شما این سبک تصویرگری را می‌پسندد؟ این ترکیب‌رنگ و سبک نقاشی برایش خوشایند است؟
گاهی تصویرها چنان دلتان را می‌برد که حدس‌می‌زنید کتابی مناسب است؛ اما باز هم دقت کنید، متن را بخوانید، ارتباط متن و تصویر را بنگرید؛ آیا با هم در ارتباطند؟ آیا هم‌را تکمیل می‌کنند؟ آیا تصویر به جذابیت داستان می‌افزاید؟ آیا باهم داستانی دلچسب را آفریده‌اند که دل کودکتان را ببرد؟ فرزندتان با خواندن و شنیدنش در دنیای قصه غرق‌شود، لذت ببرد، به فکر فرورود، تجربه کند و شاد شود.
عنوان و طرح جلد کتاب باید با داستان مرتبط باشد، اما تمام داستان را لو ندهد. گیرا باشد تا خواننده را جذب کند. آستر بدرقه که صفحۀ آغازین و پایانی کتاب است نیز اهمیت بالایی دارد. این صفحه از کتاب بیانگر گوشه‌ای یا نگاه خاصی است که تصویرگر به این کتاب دارد و در کتاب‌های گوناگون متفاوت است.
گفتنی است که دربارۀ ارتباط متن‌وتصویر، پاراتکست‌ها و ... مقاله‌های متعددی نوشته شده است که علاقه‌مندان می‌توانند به آنها نگاهی بیندازند.
نکتۀ دیگر اندازۀ کتاب است. کتاب‌ها بسته به مخاطب، کارکرد و موضوع‌شان در اندازه‌های گوناگون چاپ می‌شوند. کتاب‌های قطع کوچک برای کودکان نوپا مناسبند، زیرا درحالی‌که کودک را در آغوش‌گرفتیه‌اید، کتاب را در دست گرفته و برایش می‌خوانید. برای این ردۀ سنی کتاب‌های سفره‌ای، بالشتی و حمام نیز تهیه شده است که در صورت پرمحتوا بودن می‌توانند کتاب‌های خوبی باشند تا از همان آغاز کودکتان با کتاب مأنوس شود.
کتاب را باید بتوانید به‌راحتی در دست گرفته و برای فرزندتان بخوانید. بزرگی بیش از حد و بی‌دلیل کتاب سبب آسیب‌پذیری آن شده و به راحتی پاره یا از هم‌گسسته می‌شود. البته برخی کتاب‌های سایز بزرگ برای کودکان نوپا مناسب است؛ زیرا به سبب وسعت، کودک غرق در کتاب و فضای قصه می‌شود. برخی کتاب‌های اطلاعاتی هم به سبب عکس‌های بزرگ و دقت در جزئیات در سایز بزرگ چاپ شده که مفیدند.
اساس این است که کودک با کتاب ارتباط برقرار کند؛ بنابراین به نیاز و سلیقۀ کودکتان توجه کنید.
از نظر موضوع کودکان نوپا علاقه‌مندند به ترانه‌های قومی ساده؛ لالایی و اشعار نشاط‌‌انگیز و قصه‌های با اصوات جالب و آن‌هایی که شرکت خود آنها را می‌طلبد.
کودکان 3-5 سال وزن و تکرار را دوست‌دارند. طرح‌های صریح و ساده؛ گفت‌وگوهای کوتاه؛ تصورات روشن و ساده؛ حادته‌ای که به‌سرعت به‌اوج می‌رسد و پایانی خوش. اینان تخیل و واقعیت را در هم می‌آمیزند؛ هم‌چنین قصۀ حیوانات و قصه‌هایی دربارۀ کودکان هم‌سن خودشان را دوست‌دارند.
کودکان 6، 7، 8 ساله علاقه‌ای سرشار به قصه‌های قومی کهن و افسانه‌های پریان دارند.
9 تا 11 ساله‌ها، قصه‌های قومی پیچیده‌تر با قهرمانانی حقه‌باز؛ یا شخصیت‌هایی که قانون‌ها را زیاد جدی نمی‌گیرند؛ همانند ماتیلدا، نیکولا کوچولو و حتی قصه‌های هولناک.
نوجوانان 11-13 ساله بیداری جنسی را تجربه می‌کنند و درگیر کسب هویت شخصی هستند. اینان از طرح قوی، زیبایی زبان و معانی ژرف‌تری که در پس کلمات خفته‌اند استقبال می‌نمایند.
در پایان باید توجه شما را به این نکته جلب کنم که کتاب‌ها تکفیک جنسیتی ندارند و شما نیز باید از این تفکیک‌کردن خودداری کنید؛ بگذارید تمام ویژگی‌های درونی فرزندتان رشد کند. اما از حدود شش سالگی ممکن است خود کودکان، هم به شکل ذاتی و بیشتر، متأثر از فضای تربیتی و طرح‌واره‌های جنسیت، از برخی کتاب‌ها رویگردان شوند. اما در هر صورت یک قصه‌گو یا داستان‌خوان خوب می‌تواند هر قصه‌ای را برای مخاطبش جذاب و خواستنی و شنیدنی کند. پس اگر قصه‌گوی خوبی باشید یا کودکتان را کتاب‌خوان پرورده باشید، بیم نخواندن و رویگردانی از کتاب را نداشته باشید.
امیدوارم که با شناسایی کتاب‌های خوب، فرزندتان را با دنیای شاد، ناب و اندیشه‌ورزانۀ کتاب‌ها دوست کنید. مطمئن باشید کودکی که کتاب بخواند، بیشتر می‌اندیشد، گفتار و کردار منطقی خواهد داشت و در شناخت خود و دنیای پیرامونش موفق‌تر خواهد بود؛ در نتیجه راه خود را در دنیا بهتر از دیگران می‌یابد.
منابع
1. ایمن(آهی)، لیلی و توران خمارلو و مهدخت دولت‌آبادی (1357) .گذری در ادبیات کودکان. تهران: شورای کتاب کودک.
2. خسرونژاد، مرتضی (1390) .چگونه توانایی اندیشیدن فلسفی کودکان را پرورش دهیم؟. مشهد: به‌نشر.
3. سلطان‌القرایی، صادق (1391) .ادبیات کودکان و نوجوانان با هویت فرهنگی. تهران: دردانه.
4. گرین، الین (1378) .هنر و فن قصه‌گویی. ترجمۀ طاهره آدینه‌پور، تهران: ابجد.