شهرستان ادب: در صفحۀ دیگری از پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان، یادداشتی می‌خوانیم از خانم الهام فرجی. ایشان در این یادداشت کتاب‌هایی با موضوع «محیط زیست» برای کودکان و نوجوان معرفی کرده‌اند. اگر شما هم دغدغۀ محیط زیست دارید، حتما این یادداشت را بخوانید:
از چالش‌های اصلی زندگی امروز، توجه به محیط‌زیست و مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی است. کودکان و نوجوانان با دنیای اطراف خود ارتباط عمیق‌تری برقرار می‌کنند و حساسیت و اشتیاق بیشتری برای حفاظت از محیط‌زیست از خود نشان می‌دهند. به‌همین‌دلیل آموزش و فرهنگ‌سازی در میان آن‌ها یکی از کارآمدترین روش‌های نگه‌داری از طبیعت است که می‌تواند به کمک ابزارهای مختلف صورت بگیرد؛ اما شاید هیچ‌کدام از آن‌ها تأثیری به ماندگاری ادبیات نداشته باشند. به‌همین‌دلیل در این یادداشت قصد داریم به معرفی چندکتاب در حوزۀ شعر و ادبیات داستانی بپردازیم که با موضوع محیط‌زیست و حفاظت از آن برای این گروه منتشر شده‌اند.
کتاب‌های داستانی
«یک‌فرار آشغالانه» نوشتۀ «پیام ابراهیمی» ازجمله کتاب‌های داستانی است که برای مخاطبین دورۀ ابتدایی تهیه شده است. کتاب در مورد زندگی زباله‌هایی است که در کنار هم، در مکانی به نام «خانۀ زباله‌ها» جمع شده‌اند. قهرمان اصلی داستان «قلم باتری» است که به دلیل اتفاقی که در خانۀ زباله‌ها می‌افتد، مجبور میشود آن‌جا را ترک کند و از همین‌جا ماجرای اصلی کتاب آغاز میشود. زبان طنز کتاب، خلاقیت در انتخاب شخصیت‌ها و فضای داستان موجب جذابیت آن شده است. هدف این کتاب بیان میزان اهمیت تفکیک زباله و آموزش آن است. این کتاب توسط نشر فنی منتشر شده و «فاطمه رحمانی» آن را تصویرگری نموده است.
کتاب «شهر بدون پلاستیک» در مورد نوجوانی به نام نوید است. او تصمیم گرفته با همکاری دوستانش در مسابقه‌ای که سازمان محیط‌زیست با موضوع کاهش مصرف پلاستیک برگزار کرده، برنده شود. چاپ اخطاریۀ تقلبی با موضوع ممنوعیت استفاده از پلاستیک موجب میشود که مردم کم‌کم مصرف پلاستیک را کنار بگذارند و کارخانۀ تولید ظروف یک‌بارمصرف شهر که اتفاقاً پدر نوید هم کارگر آن است، ورشکست شود.
به‌همین‌دلیل نوید به دنبال راه تازه‌ای برای حل معضل مصرف پلاستیک و ورشکستگی کارخانه است. این کتاب ازجمله کتاب‌های تقدیرشده در جشنوارۀ سپیدار است. نویسندۀ این کتاب «بدری مشهدی» و تصویرگر آن «فاطمه قاسمی» می‌باشد و نشر فنی ایران آن را منتشر کرده است.
«این صدای کی بود؟» نوشتۀ «شهرزاد شهرجردی» و تصویرگری «محمدحسین ماتک» است. همان‌طور که پشت جلد کتاب نوشته شده است: «این کتاب، یک‌کتاب تصویری است. هیچ‌توضیحی درباره‌اش نمی‌شود داد. توضیح ما داستان را خراب می‌کند...». در کتاب‌های تصویری، متن و تصویر به موازات یکدیگر داستان را روایت می‌کنند. به‌همین‌دلیل است که تصویرگری در آن نسبت به سایر نمونه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. این کتاب را نشر فنی ایران منتشر کرده و جزء آثار راه‌یافته به هفتمین دوسالانۀ تصویرگری زاگرب 2018 و دوسالانۀ تصویرگری گاو اوکراین است.
از دیگر نمونه‌های کتاب تصویری که نشر فنی آن را روانۀ بازار کرده می‌توان به کتاب«سنجاب کجا رفته بود؟» اشاره کرد. موضوع داستان در مورد رهاکردن زباله‌ها در طبیعت و تأثیر مستقیم آن در زندگی انسان است. «زهرا قدیری» با روایتی ساده و درعین‌حال جذاب و خلاقانه، آن را بیان کرده و «محسن دمندان» نیز تصویرگری آن را بر عهده داشته است. هردو کتاب برای کودکان دورۀ ابتدایی طراحی شده‌اند.
«کارآگاه‌بازی‌های یک‌سوسک کم‌حافظه» داستان موجوداتی است که کنار هم در شهر بیابانی زندگی می‌کنند. اهالی آن پشۀ بددهن، خرخاکی رژیمی، زاغ بور، سوسک بیابانی، مار بی‌دست‌و‌پا و... هستند. زاغ بور در همان ابتدای داستان به طرز مشکوکی به قتل می‌رسد. به‌همین‌دلیل همه در جلسۀ شورای بیابان جمع می‌شوند تا معمای قتل او را کشف کنند. در پایان جلسه، سوسک بیابانی به‌عنوان قاتل معرفی میشود. او برای رهایی از مجازات و کشف حقیقت پیشنهاد می‌دهد که یک‌کارآگاه خبره استخدام کنند. به‌این‌ترتیب کم‌کم به راز قتل زاغ بور پی می‌برند. درواقع «زهرا شاهی» نویسندۀ این کتاب، در قالب داستانی طنز به بیان مشکلات زیست‌محیطی پرداخته که درنتیجۀ دخالت انسان در طبیعت به وجود آمده است. کتاب برای کودکان دورۀ ابتدایی تهیه شده و ناشر آن انتشارات فنی ایران است.
«هنگام لاک‌پشت‌ها» را کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر کرده و مناسب نوجوانان دورۀ اول و دوم متوسطه است. داستان مربوط به سال‌های پیش از انقلاب و محل آن جزیرۀ هنگام، از جزایر جنوبی ایران است. قهرمان داستان «عادل» پسر نوجوانی می‌باشد که پدر خود را از دست داده است. او با قایقی کوچک، مسافر و بار حمل می‌کند تا بخشی از مخارج زندگی خود و خانوده‌اش را تأمین کند. ماجرای اصلی داستان از زمانی آغاز میشود که تعدادی از افراد تبعیدی وارد جزیره می‌شوند. عادل، تأمین مایحتاج تبعیدی‌ها و رساندن آذوقه به آن‌ها را به عهده می‌گیرد و به‌این‌ترتیب با آن‌ها و افکار و عقایدشان آشنا میشود و در این بین رازهایی برای او آشکار می‌گردد. برخلاف کتاب‌هایی که تا به این‌جا معرفی کردیم، این کتاب به‌طورمستقیم به معضل‌های زیست‌محیطی نپرداخته است، اما فضایی که در داستان به تصویر کشیده شده است خواننده را تاحدودی با ویژگی‌های اقلیمی منطقه آشنا می‌سازد. هم‌چنین نویسنده به‌طور موازی با داستان اصلی، اشاره‌ای به زندگی لاک‌پشت‌های‌دریایی، زمان تخم‌‌گذاری و نحوۀ حفاظت از آن‌ها داشته است. نویسندۀ این کتاب «عباس عبدی» است.
«ویلای کاکائی‌ها» مجموعۀ ده‌داستان کوتاه منتخب از ده‌نویسندۀ جوان است که به انتخاب «محمدرضا بایرامی» در این کتاب جمع‌آوری شده‌اند. هریک از این داستان‌ها به یکی از موضوع‌های زیست‌محیطی مربوط است. آلودگی هوا در جنوب، ویلاسازی‌‌ها و تجاوز به حریم تالاب انزلی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به دلیل حفر چاه‌های عمیق، انقراض حیوان‌های کم‌یاب، دفع زباله‌های عفونی و بیمارستانی در رودخانه‌ها ازجمله موضوع‌هایی است که نویسندگان کتاب در قالب داستان به‌طور غیرمستقیم به آن‌ها پرداخته‌اند. این داستان‌ها درواقع روایتی از بی‌توجهی انسان نسبت به محیط‌زیست و سهل‌انگاری در حفاظت از آن، استفادۀ بی‌رویه و غیراصولی از منابع طبیعی، نادیده‌گرفتن حق حیات سایر موجودات و برخورد خودخواهانۀ انسان با طبیعت هستند. کتاب توسط انتشارات شهرستان‌ادب منتشر شده و مناسب مخاطبان جوان است.
علاوه‌بر کتاب‌های تألیفی معرفی‌شده، در بخش کتاب‌های ترجمه نیز کتاب‌های مناسبی در حوزۀ حفاظت از محیط‌زیست منتشر شده‌اند. کتاب «جودی مودی دنیا را نجات می‌دهد» نوشتۀ «مگان مک‌دونالد» و ترجمۀ «آرش صادقی» و «ناهید صفایی» است. این کتاب داستان دختربچه‌ای به نام جودی است. جودی در جریان مباحث کلاس علوم مدرسه، متوجه میشود که جنگل‌ها در معرض نابودی قرار دارند. او قصد دارد که دنیا را نجات بدهد و این کار را از خانۀ خودشان شروع می‌کند. به‌همین‌دلیل استفاده از مواد و وسایلی را که محصول جنگلی محسوب می‌شوند، ممنوع اعلام می‌کند. ازجمله استفاده از لوازم آرایشی، آدامس، قهوه و... که مورد استقبال پدر و مادرش قرار نمی‌گیرد. جودی تصمیم می‌گیرد نقشۀ دیگری اجرا کند و به‌این‌ترتیب داستان ادامه پیدا می‌کند. کتاب برای کودکان دورۀ ابتدایی نوشته شده و مخاطب در جریان آن با مفهوم حفاظت از محیط‌زیست و بازیافت آشنا میشود. این کتاب نیز ازجمله کتاب‌های نردبان انتشارات فنی ایران است.
کتاب «آب‌چال» نمونه‌ای از کتاب‌های مصور با موضوع محیط‌زیست است. نویسنده و تصویرگر آن «گریم بیس» یکی از تصویرگران شناخته‌شده در سطح بین‌الملل و «فؤاد نظیری» آن را ترجمه کرده است. داستان اصلی کتاب در مورد نقش آب در حیات وحش و تداوم زندگی آن‌هاست. نویسنده در جریان داستان، گونه‌های مختلف حیوان‌ها را در قالب تصاویر معرفی و در انتهای کتاب زیست‌گاه آن‌ها را مشخص کرده است. یکی از جذابیت‌های کتاب، شیوۀ تصویرگری گریم بیس است. علاوه‌بر حیوان‌هایی که در نگاه اول در تصویر دیده می‌شوند، می‌توانید بادقت بیشتر تصویر حیوان‌هایی را کشف کنید که لا‌به‌لای تصاویر اصلی پنهان شده‌اند. «آب‌چال» ازجمله کتاب‌های برگزیدۀ جشنوارۀ بین‌المللی کتاب کودک و نوجوان کاشان است و هم‌چنین در سال 1393رتبۀ اول کتاب سال محیط‌زیست را کسب کرده است. ناشر کتاب، نشر فنی ایران است.
کتاب‌های شعر
کتاب «پیش به سوی عقب» مجموعه‌اشعار «زهرا موسوی» با تصویرگری «آرزو قلی‌زاده لداری» است. این کتاب در بخش کودک و نوجوان نشر فنی ایران (کتاب‌های نردبان) منتشر شده و شامل 10شعر سپید است که همۀ آن‌ها با موضوع محیط‌زیست سروده شده‌اند. می‌توان گفت درون‌مایۀ این اشعار اعتراض به سبک زندگی انسان‌های امروزی، قدرناشناسی نسبت به طبیعت و شعارزدگی در حفاظت از محیط‌زیست است که شاعر با زاویه‌دیدی متفاوت به آن‌ها پرداخته است:
«من شاعرم
برای یوزپلنگ‌ها شعر گفته‌ام
چون که معلم‌مان گفته:
«شعر از فشنگ تیزتر است»
اما هنوز فشنگ‌ها
تیزتر از یوزپلنگ‌ها می‌دوند».
این کتاب برای نوجوانان دورۀ اول و دوم متوسطه مناسب است.
«کتاب گوزن در کافی شاپ» یکی دیگر از مجموعه‌اشعار سپید با موضوع محیط‌زیست است. در این مجموعه به ارتباط میان انسان و محیط‌زیست و تأثیر متقابل آن‌ها پرداخته شده است:
«چگونه
دلواپس ابرها نباشم
در سرزمینی
که همۀ رودخانه‌هایش تو هستی
و همۀ ماهی‌هایش
دل بی‌قرار من».
این کتاب سرودۀ «مریم اسلامی» با تصویرگری «سالومه سیاح» است و نشر فنی ایران در گروه کتاب‌های نردبان، آن را برای نوجوانان دورۀ اول و دوم متوسطه منتشر کرده است.
«اگر سی‌سال
این درخت این‌جا باشد
کسی سر بلند نمی‌کند
تا ببیند بین شاخه‌هایش
کلاغی لانه کرده است یا نه
اما
سرها همیشه بلند است
برای دیدن ارتفاع ساختمانی
که بالاتر و بالاتر می‌رود».
این شعر از کتاب «درخت‌ها، دست‌ها بالا» انتخاب شده است. «هدی حدادی» در این کتاب بیشتر به گلایه از انسانی پرداخته که غرق در زندگی ماشینی است و نسبت به آثار مخرب رفتارش بر محیط‌زیست بی‌تفاوت است. این کتاب توسط «مریم طباطبایی» تصویرگری شده و از مجموعه‌کتاب‌های نردبان است که برای کودکان دورۀ ابتدایی تهیه شده است.
«این تبر اجق‌وجق» از دیگر آثار «زهرا موسوی» است که با موضوع محیط‌زیست برای کودکان دورۀ ابتدایی سروده شده است. موضوع این کتاب، گلایۀ درخت از تبر است که در قالب گفتگویی بین آن دو مطرح شده و در انتها به نکات آموزشی برای حفاظت از درختان اشاره می‌کند. مصرع‌های کوتاه، قافیه‌های جدید و متنوع و تصاویر جذاب همگی از امتیاز‌های این کتاب است که خواندن آن را برای مخاطب کودک لذت‌بخش می‌کند. این کتاب نیز در گروه کتاب‌های نردبان نشر فنی ایران منتشر شده است.
درخت:
«من که همین‌جا هستم
هیچ‌کجا هم نمی‌رم
این همه میوه دارم
قشنگ و بی‌نظیرم
با همه مهربونم
سنگین و سر به زیرم
با ریشه‌های سفتم
خاک و بغل می‌گیرم
چرا باید به دست
این تبره بمیرم؟»
تبر:
«من نبودم دستم بود
تقصیر آستینم بود».