بررسی ادبیات در کتاب فارسی سال دوم ابتدایی

شهرستان ادب: در دومین مطلب از پروندۀ تخصصی بررسی ادبیات در کتاب‌‌های درسی  گزارشی می‌خوانیم از عصمت زارعی که به بررسی ادبیات (شعرها، داستان‌ها و...) در کتاب فارسی سال دوم ابتدایی پرداخته است.

مشخصات گزارشگر این مطلب:

کارشناس‌ارشد علوم سیاسی و دانشجوی زبان و ادبیات فارسی، معلم فارسی مقطع ابتدایی، نویسندۀ مقالات تاریخی و ادبی در برخی هفته‌نامه‌ها و رسانه‌ها.

مشخصات کتاب:

گروه مولفان پایۀ دوم: زهرا ارجمند رشیدآباد، فریدون اکبری شِلدَره، پریچهر جبلّی آده، حسن ذوالفقاری، محمّدرضا سنگری، اسداللّه شعبانی، عبدالرحمان صفّارپور، فاطمه صغری علیزاده، غلامرضا عمرانی، گلزار فرهادی، حسین قاسم پور مقدّم و سلیم نیساری

سال انتشار و نوبت چاپ کتاب مورد بررسی: چاپ هفتم 1397

تیترها:

• برتری شعرها نسبت به داستان‌ها از نظر کیفی

• عدم ذکر نام نویسنده در داستان‌های کتاب فارسی پایۀ دوم ابتدایی
  

مشروح گزارش:

دانش‌آموزانی که در پایۀ اول تنها با جمله سروکار داشتند، حالا در پایۀ دوم باید با متن‌های گسترده و بلندتر و واژگان جدید آشنا شوند و این آشنایی، شعرهای قابل‌ فهم‌ و آهنگین و داستان‌هایی با موضوعات جذاب را طلب می‌کند. کتاب مورد بررسی ما کتاب فارسی پایۀ دوم سال تحصیلی 98-97 است.

 پیشینه کتاب: کتاب فارسی دهۀ 60 تنها پنج شعر دارد: «کتاب خوب»، «زاغ و روباه»، «به‌به چه میوه‌هایی»، «قدرت خدا» و «میهن خویش را کنیم آباد» از «عباس یمینی شریف»، «حبیب یغمایی»، «مصطفی رحماندوست» و «محمدحسین بهجتی». پای هیچ‌یک از داستان‌ها نام نویسنده نگاشته نشده و تنها سه داستان «روباه و خروس»، «مرغابی و لاک‌پشت» و «چوپان دروغگو»، داستان‌هایی هستند که گرچه نام منبع نویسنده این‌ها نیز در متن نوشته نشده، اما می‌دانیم دو داستان اول اقتباسی از «مرزبان‌نامه» و «کلیله و دمنه» هستند و چوپان دروغگو نیز ظاهراً اقتباسی از داستانی فرانسوی است که آن نیز از یک افسانۀ یونانی الهام گرفته است. این سه داستان تنها داستان‌های کتاب هستند که منبعی غیر از کتاب درسی دارد و وارد کتاب شده است. این در حالی است که این کتاب، داستان‌هایی دارد که شناسنامه‌ای جز کتاب درسی برای آن نمی‌یابیم و به نظر می‌رسد مؤلفین برای کتاب درسی آن را نگاشته‌اند. برخی از آنها با اینکه ظاهر و قالب داستان حرفه‌ای هم ندارند، بسیار نیز در ذهن‌ها ماندگار شده‌اند؛ مانند «تصمیم کبری»، «حسنک کجایی»، «کوکب‌خانم» یا داستان‌واره‌های آموزشی‌تر مثل «دندان شیری هما» و... شاید عینی‌بودن، کاربردی و ملموس‌بودن موضوعاتشان باعث جذابیت و ماندگاری آنها در خاطر ما شده است. ناگفته نماند که در این کتاب درس‌هایی داریم که تعداد آن‌ها هم کم نیست و تنها متن‌هایی خطابی، آموزشی و گزارش‌گونه و حتی شبه‌علمی دارند و در قالب ادبیات جای نمی‌گیرند؛ مثل متن‌های تعلیمی-گزارشی «شتر صحرانورد»، «کرم ابریشم»، «انسان نخستین» و...

در محتوای موضوعی این کتاب با تنوع موضوع روبه‌رو هستیم. ارزش‌های دینی و انقلابی در این کتاب بارز است. داستان‌واره‌هایی مثل حکایاتی از غذاخوردن امام رضا با سیاهان، روایت امام صادق دربارۀ احترام به والدین، موضوعاتی با ارزش‌های دینی هستند و ارزش‌های انقلابی را نیز می‌توانیم در درس «فریاد برای آزادی»؛ داستان گوسفندی که برای رهایی از گرگ استمداد می‌طلبد و چاره می‌اندیشد و «روز پیروزی»، که مبارزۀ گنجشکان با فیل ظالم را روایت می‌کند و «نامه‌ای از یک کودک آوارۀ فلسطینی» دید؛ البته همه علی‌رغم ارزش موضوعی، متن‌هایی ساده و معمولی هستند.

از نظر فرهنگی هم می‌شود تنوع فرهنگی را در کتاب مشاهده کرد. داستان «حسنک کجایی» و «کوکب‌خانم» کتاب را از یک‌دستی فرهنگ شهری خارج می‌کند و فرهنگ روستایی را روایت می‌کند. از طرفی نیز در درس مهربانی و گذشت یا یتیم‌نوازی امام علی و نان‌پختن در خانۀ پیرزن به ارزش‌های توجه به محرومین و ارزش‌های اخلاقی توجه شده است.

البته همان‌طور که اجمالاً ذکر شد، در بخش داستان، آثار شاخص و حرفه‌ای کودک غایب است. از آنچه امروزه به تصویرسازی تعبیر می‌کنیم با نام نقاشی در ابتدای کتاب یاد شده است (اگر چه طرح جلد احتمالاً از استاد محمدعلی کشاورز است) و متن‌های خطابی و شبه‌علمی که می‌توانست در کتاب علوم یا اجتماعی باشد هم فراوان در این کتاب وجود دارد. از ادبیات کهن جز همان دو داستان که ذکر شد، چیزی نداریم. ادبیات کهن در قالب شعر (از سعدی و ..) را می‌توان در کتاب‌های پایانی ابتدایی دید.

مقایسۀ ویرایش قدیم و جدید

کتاب پیشین تا دهۀ هشتاد تدریس می‌شده، مگر در تغییر اندکی در بعضی درس‌ها. آغاز دهۀ نود با تحول بنیادی در نظام آموزشی این کتاب نیز تغییر کرد. این تغییر در ظاهر مشهودتر هم هست. گرافیک و تصویرسازی و فراوانی رنگ‌ها ظاهر کتاب را بسیار مناسب‌تر کرده، اگرچه تصاویر هم نسبت به بسیاری از کتاب‌های غیردرسی از عنصر خلاقیت‌زای کم‌تری برخوردار است. اگر از کم‌بودن تصاویر و رنگ کتاب دهۀ شصت سخن می‌گوییم، در عین حال توجه داریم که در آن دوره کتاب‌های درسی نسبت به دیگر کتاب‌های ‌حوزۀ کودک برتری داشته و وقتی نام نقاشان و طراح جلد را می‌بینیم، آنها را از سرآمدان ادبیات کودک آن زمان می‌یابیم. این در حالی است که در طی این سه دهه، گرافیک و تصویرسازی رشد چشمگیری کرد و به کتاب‌های غیردرسی کودکان نیز راه یافت؛ اما کتاب درسی در دهه‌های هفتاد و هشتاد تغییر محسوسی نکرد و به همان صورت ماند و به نظر نگارنده تغییر کنونی هم نه تنها نسبت به تولیدات بازار نشر، بلکه نسبت به دیگر آثار طراحان همین کتاب هم چشمگیر نیست؛ اگرچه نسبت به کتاب پیشین متحول شده است و متناسب‌تر و نسبت به روحیات بچه‌ها کاراتر.

در محتوا نیز با تحول دهۀ نود، ادبیات حرفه‌ای کودک از جمله داستان‌های کودکانۀ بیشتر وارد کتاب درسی شد. البته بسیاری از متن‌های کتاب گذشته هم بازنویسی شد و با جمله‌بندی‌های جدیدتر و تغییرات اندک محتوایی ارائه شد؛ که اگر چه عنوان و متن تغییرات اندکی کردند، ولی یادآور همان درس‌ها هستند؛ درحالی‌که جزء دروس تأثیرگذار و مهم نبودند؛ اما داستان‌های دیگر کتاب پیشین که تنها نمایندۀ ادبیات انقلابی و مقاومت بودند، در این کتاب غایب‌اند.

تقسیم‌بندی موضوعی کتاب کنونی به‌طور کلی

اولین کتاب بعد از تحول (سال 90) در هفت فصل نهادها، بهداشت، اخلاق فردی و اجتماعی، دانش و دانشمندان، دینی، ملی و میهنی و طبیعت تنظیم شد. اما عنوان چند فصل کتاب کنونی (97) تغییر کرد و در هفت فصل نهادها، بهداشت، اخلاق فردی و اجتماعی، راه زندگی، هنر و ادب، ایران من و طبیعت تنظیم شده است.

کتاب کنونی پنج شعر، 13 داستان و یازده متن غیرداستانی و پنج حکایت دارد. پای همه شعرها نام شاعر هست؛ این در حالی است که تنها در انتهای یکی از حکایات و یکی از داستان‌ها منبع ذکر شده. در حالی که در پایه‌های بالاتر در همۀ داستان‌ها نام نویسنده ذکر شده است. این مسئله باعث ایجاد این تصور می‌شود که گمان کنیم نویسندۀ داستان‌ها نویسندگان حرفه‌ای نیستند. اگر هم غیر این باشد و تنها نامشان ذکر نشده، که در مورد حکایات حتماً صادق است، این نقد وارد می‌شود که در کنار مهارت‌های چهارگانۀ گوش‌دادن، سخن‌گفتن، خواندن و نوشتن که به عنوان اهداف کتاب فارسی دورۀ دبستان ذکر می‌شود، معرفی بزرگان و افراد شاخص ادبیات باید یکی از اهداف کتاب فارسی باشد که باعث آشنایی دانش‌آموزان و والدین با نویسندگان کودک ‌شود.

در کتاب 97 نسبت به کتاب 90 چند داستان حذف شده که بسیار ساختار داستانی خوبی هم داشتند و از عنصر تخیل هم برخوردار بودند. داستان‌های «حسنی و نی سحرآمیز» (که داستان هوشیاری حسنی در برابر دیو است) و «دوازده برادر» (که ماه‌های سال‌اند)، اما متن‌های خطابی غیرداستانی همچنان حضور دارند؛ این در حالی است که علاقۀ بچه‌ها در سنین پایین به شخصیت‌های غیرواقعی و خیالی بیشتر است.

در یک نگاه کلی، به نظر نگارنده فصل بهداشت ضروری نیست و در فصل ملی و میهنی به شدت جای خالی ادبیات انقلاب و جنگ احساس می‌شود. فصل راه زندگی که بیشتر رنگ مذهبی دارد، از نظر داستان یا شعر خوب دچار فقر محتوایی است. در سه درس این فصل به مسئلۀ زیارت و مسائل دینی پرداخته شده که هیچ‌کدام شعر و داستان نیست و متن‌هایی گزارش‌گونه و بی‌روح است. تخیل‌زایی در دیگر داستان‌ها نیز به ندرت دیده می‌شود.

این کتاب هشت متن غیرداستانی را هم دربرمی‌گیرد که در بررسی موردی به آن‌ها نپرداختیم؛ زیرا در قالب داستان قرار نمی‌گیرند. اگرچه گاهی ساختار روایی و داستان‌واره دارند، ولی داستان نیستند و در بیشتر موارد بسیار غیرجذاب، گزارش‌گونه و بدون ساختار ادبی‌اند، گاهی نیز مناسب سایر درس‌ها، مثلاً برای درس علوم یا اجتماعی. البته توجه داریم که در مقدمۀ کتاب، مؤلفین به وجود حوزه‌های دیگر در این کتاب اشاره کرده‌اند که کاملاً هم درست است و علوم درهم تنیده‌اند، اما نکته این است که وقتی ادبیات فارسی خود این تلفیق‌ها را دارد و متون ادبی ما سرشار است از تلمیح‌های فراوان و موضوعات گوناگون، بنابراین اگر گزینش درستی از متون ادبی صورت گیرد، این هدف به خودی خود تأمین می‌شود؛ اما ما بیشتر شاهد تولید اثر در کتاب درسی فارسی هستیم، اما نه از سوی بزرگان ادبی. این در حالی است که بخش مهمی از کتاب فارسی باید به معرفی آثار ادبی بپردازد. یعنی اثر ادبی در جای دیگری تولید شده است و در کتاب فارسی آموزش داده می‌شود؛ ولی وقتی هدف تعلیم آموزه‌ها باشد[1]، این مسئله به‌وجود می‌آید که آثار شاخص ادبی کمتری را ‌شاهد باشیم.

هر فصل حکایتی هم دارد که حالت روایی دارد و قاعدتاً می‌شد داستان محسوب شود و در بیشتر موارد موضوع قابل تامل و جذابی دارد؛ با ارزش ادبی و گسترۀ واژگانی. این حکایات را نیز با این تحلیل کلی که مناسب و مفید بودند، مورد بررسی موردی قرار ندادیم.

بررسی موردی کتاب کنونی

ای نام تو بهترین سرآغاز / بی‌نام تو نامه کی کنم باز... این دو بیت نظامی بهترین سرآغاز کتاب است. سادگی معنا و موسیقی‌مندی این ابیات نظامی حتی برای کودکان نیز برخی ابیات را قابل فهم می‌کند و دارای لذت ادبی است.

فصل اول: نهادها

در اولین درس «کتابخانۀ ما» پیش از محتوا، ابتدا تصویرسازی متن ما را دچار حس تناقض می‌کند. عامل این تناقض، بلندبودن موی دانش‌آموزان تصویر است، در حالی که دانش‌آموزان پسر ما در مدارس ملزم به کوتاه‌کردن موها هستند. متن درس نیز نثری یکنواخت دربارۀ ساخت کتابخانه در کلاس و کتاب مناسب بچه‌ها است که اگرچه پاسخ‌ها تاحدی از دانش‌آموز کلاس دوم بالاتر است، اما گفتگومحوربودن آن به نظر می‌رسد برخاسته از توجه به مقولۀ فلسفه و تفکر برای کودکان باشد. این متن برای بنده با درس آغازین کتاب دهۀ شصت مشابهت دارد و بازنویس‌شده و به‌روزشدۀ آن است. این در حالی است که در آن کتاب هم این درس جزء دروس ادبی شاخص نبود.

شعر حفظی «یار مهربان» از عباس یمینی شریف درس دوم است. یمینی شریف را از اولین شاعران کودک و نوجوان می‌دانند و این درس نیز میراث ما از کتاب گذشته است و شعر مناسبی به نظر می‌رسد.

«چغندر پربرکت» یک داستان کوتاه است که در دهه‌های گذشته انیمیشن آن از برنامۀ کودک پخش می‌شد. این تنها داستان با رنگ روستایی در این کتاب است.

فصل دوم: بهداشت

«خرس کوچولو» داستان خرسی است که بدون شناخت به دنبال مبارزه با میکروب راهی می‌شود، ولی به علت بی‌توجهی به توصیۀ دیگران بیمار می‌شود. یک داستان‌وارۀ متوسط است که موضوع آن آن‌قدر در برنامه‌های تلویزیون و کتاب‌های کودک و... آموزش داده می‌شود که نمی‌تواند حرف جذاب جدیدی از نظر معنایی یا ادبی داشته باشد.

شعر «ستاره» از ناصر کشاورز آهنگین و خوب است؛ گرچه ارتباطی با این فصل ندارد.

«تمیز باش و عزیز باش» داستانی دربارۀ پرنده‌ای به نام حنایی است که نمی‌خواست حمام کند. این درس هم از نظر موضوع برای ما تداعی‌گر داستان معروف و محبوب حسنی نگو بلا بگو است؛ اما از نظر ساختار ادبی و نشاط و جذابیت متن نازل‌تر؛ چه اینکه داستان حسنی آهنگین نیز بود و جذابیت آن را مضاعف می‌کرد.

به نظر بنده این فصل تقریباً هیچ درس جذابی نداشت؛ ضمن اینکه توجه کنیم در دهۀ شصت با توجه به شرایط فرهنگی اقتصادی آن دوران، امکانات تعلیمی بیشتر در کتاب‌های درسی و برنامه‌های تلویزیونی محدود می‌شد و برای بسیاری از خانواده‌ها تنها منبع تغذیۀ دانش به حساب می‌آمد. بنابراین بسیاری از آموزه‌های اجتماعی فرهنگی از طریق همین رسانۀ تعلیمی آموزش داده می‌شد. حال با برخورداری خانواده‌ها و افزایش ابزارها و رسانه‌های آموزشی، تعالیمی مثل لزوم رعایت بهداشت (آن هم تا این حد کلی که تمیز باش و...) اگر در داستانی جدید و متفاوت و گیرا عنوان نشود و قرار باشد متن خطابی یا داستان متوسطی باشد، غیرضرور به نظر می‌رسد.

فصل سوم: اخلاق فردی و اجتماعی

شعر حفظی «احوال‌پرسی» از محمود کیانوش شعری‌ست ساده، کوتاه، آهنگین و شاد که همۀ این‌ها یعنی شعری مناسب خوانش و حفظ‌کردن، با مطلع «پروانه از گل احوال پرسید/ گل گفت خوبم پروانه خندید... »

درس ششم «کوشا و نوشا»، داستان دو پرندۀ کوچک است که برای یادگرفتن سفر می‌کنند و یکی از آنها صبوری می‌کند و دیگری هر بار خسته می‌شود. صبوری در یادگیری نکته و موضوع خوبی برای این داستان بود اگر پایان قابل توجه و نکته‌گویی ‌داشت. اما تنها تفاوتی که در پایان داستان بین این دو می‌بینیم، این است که نوشا وقتی برمی‌گردد می‌بیند همه دارند از دانش کوشا تعریف می‌کنند. کاش این داستان که با بیت «توانا بود هرکه دانا بود» تمام می‌شود، این توانایی را به عنوان ثمرۀ عینی علم‌اندوزی نشان می‌داد، نه اینکه فقط به تفاوت ظاهری بپردازد و به به‌به و چه‌چه دیگران دل خوش کند.

«مورچه اشک‌ریزان، چرا اشک‌ریزان» داستانی است که یک روایت یک کلاغ چهل کلاغ‌وار را حکایت می‌کند. به نظر بنده آهنگین‌سازی متن و اندک طنز سطور پایانی، آن را به یک داستان قابل قبول تبدیل کرده است. تنها نکته این است که مسئلۀ یک کلاغ چهل کلاغ در داستانی دیگر از همین کتاب تکرار می‌شود. هدف این داستان ذکر این نکته است که قبل از مطمئن‌شدن از چیزی آن را نقل نکنیم.

فصل چهارم: راه زندگی

این فصل در کتاب سال نود، «دینی» نام داشت. شعر «مثل یک رنگین‌کمان» از جعفر ابراهیمی شاهد که نسبتاً حالت روایی نیز دارد و شعر روایی، شعری مناسب کودکان است، آغاز این فصل است.

تنها داستان زیبای این فصل، قصه «کی بود؟ کی بود؟»، داستان بسیار جذابی که در آن حضور حیوانات، تعلیق در داستان (ایجاد مشکل و بحران شکستن کاسه و ترس از صاحب آن)، همدردی دوستان سوگلی با او و درنهایت تصمیم‌گیری نهایی او برای حل مشکل، یک داستان زیبا را خلق کرده است که به مفهوم اخلاقی راستگویی به صورت داستان‌گونه و غیرمستقیم می‌پردازد. موضوعی که برای همۀ بچه‌ها قابل درک و لمس است که همین باعث هم‌دردی بچه‌ها می‌شود و از نظر داستانی نیز در همان سطور اول، سرانجام آن را داد نمی‌زند. با اینکه نام نویسنده ندارد، داستان تالیفی بسیار خوبی است. علاوه بر زیبایی موضوع، سطرهای آهنگین بین متن نیز آن را شیرین و جذاب کرده است؛ سطرهایی مانند: «تاجت چین‌چین، بالت رنگین، چرا نوکت را بستی؟ چرا اینجا نشستی؟» یا «سوگلی، لپت گلی، قوقولی قوقو، خندۀ رو لبت کو؟»

این فصل که موضوع فرهنگی مذهبی داشت و داستان‌گونه‌هایی دربارۀ زیارت و دعا که به یک انشای کاملاً معمولی شبیه‌تر بود، ما را با فقر داستان مذهبی کودکانه در کتاب درسی مواجه می‌کند.

فصل پنجم: هنر و ادب

این فصل با متن کوتاهی دربارۀ هنرمند، که بازنویسی متن کتاب پیشین‌ است، آغاز می‌شود و با شعر «من هنرمندم» از افشین علا با مطلع «بلدم شعر بگویم بلدم قصه بخوانم، بلدم خستگی‌ات را به سلامی بتکانم» ادامه می‌یابد که شعر آهنگین و بسیار شادی‌ست. البته به بعضی از مصرع‌ها می‌توان نقدی جزئی وارد کرد.

فصل با حکایت «کودک زیرک» که تا حدی برای کودکان نامفهوم است ادامه می‌یابد.

 درس «فردوسی» خاطرۀ سفر به توس در حاشیۀ زیارت مشهد را بیان می‌کند و به معرفی شاهنامه می‌پردازد.

آخرین داستان این فصل، قصۀ «یک کلاغ، چهل کلاغ» است که جوجه‌کلاغی برای تمرین پرواز در خارها افتاد و کلاغی که از آنجا می‌گذشت با چه کنم، چه نکنم، بروم بقیه را خبر کنم، این خبر را به قصد کمک، دهان به دهان گرداند؛ در این بین هر کلاغی تصور خود را هم اضافه می‌کرد که لابد نوکش هم شکسته یا بالش هم ریخته و در نقل آخرین کلاغ‌ها، خبر تبدیل شد به مردن جوجه‌کلاغ. بازنویسی ضرب‌المثل یکی از بهترین راه‌های خدمت به ادبیات است که نفس داستان ضرب‌المثل‌های فارسی موضوع جذاب را در دل خود دارد و این همان است که در سطور بالاتر گفتیم اگر به نفس ادبیات فارسی پرداخته شود، دیگر اهداف مثل آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی هم به خودی خود تأمین می‌شود.

فصل ششم: «ایران من»

شعر حفظی «ای خانۀ ما» از مصطفی رحماندوست با مطلع «خوب و عزیزی ایران زیبا» برای این فصل انتخاب شده است. سال 92 حذف بیت «در هر کجایت خون شهیدان/ پیوسته جاری‌ست ای خاک ایران» در فضای مجازی بحث‌برانگیز شد که البته مؤلفان کتاب، انتزاعی‌بودن آن را دلیل حذف آن دانستند. ابیاتی که تنها نمایندۀ شهید و شهادت در کتاب سال دوم این سال است و هیچ شعر یا داستان دفاع مقدس یا حتی متن غیرداستانی دیگری در کتاب نداریم. اما نکته این است که در همین کتاب هم مواردی وجود دارد که می‌توان آن را انتزاعی دانست، از جمله همین مصرع از شعر من هنرمندم «بلدم آینه باشم» یا بیتی از شعری دیگر که «خانه‌ها را آفتاب/ می‌زند رنگ نشاط» و ابیاتی دیگر. لازم به ذکر است که سال بعد این بیت اضافه شد و در کتاب کنونی نیز این شعر به صورت کامل نگاشته شده است[2].

شعر «با پرستوهای شاد» از محمود پوروهاب با مطلع «آسمان خوشحال و صاف، شاخه‌ها سبز و سفید، با پرستوهای شاد، می‌رسد از راه عید» هم روایت زیبا و موسیقیمندی از حال و هوای عید را ترسیم می‌کند و حالتی روایی نیز دارد.

«عمونوروز» داستان جالبی از دیدار این پیرمرد از خواهرش ننه سرما را نقل می‌کند که رسیدن بهار را به همه خبر می‌دهد؛ اما ننه که از خستگی مقدمات پذیرایی از برادر خوابش برده، برادر را نمی‌بیند و باید یک سال دیگر تا رسیدن او صبر کند.

فصل هفتم: طبیعت

«پرواز قطره» چرخۀ آب را داستان‌واره بیان می‌کند. این داستان هم داستان جذاب یا زیبایی ادبی خاصی ندارد و برای درس اجتماعی مناسب‌تر است. در مورد این تلفیق علوم در سطور بالا توضیحاتی داده شد.

در ادامه شعر «درخت‌کاری» از عباس یمینی‌شریف را می‌خوانیم و داستان بسیار زیبای «روباه و خروس» که بازنویسی مهدی آذریزدی از مرزبان‌نامه است که به شیوۀ بسیار جالب و امروزینی بازنویسی شده است. ادبیات کهن ظرفیت عظیمی از عناصر تخیل‌زا دارند که اقتباس‌های هوشمندانه‌ای به انتقال فرهنگ و ادب فارسی بهترین کمک را می‌کند. این درس و درس راه سلامتی که بازنویسی از گلستان سعدی‌ست، تنها درس‌هایی است که ذیل آن منبع ذکر شده است.

نظر شاعران درباره بخش ادبیات کتاب فارسی سال دوم ابتدایی

انسیه موسویان، شاعر: در کتاب فارسی دوم دبستان 8 شعر می‌خوانیم. دو شعر درختکاری و یار مهربان از عباس یمینی شریف که از سالیان بسیار دور نیز در کتاب‌های درسی وجود داشت. امروزه شعرهای بسیار تازه‌تر و زیباتری در موضوع کتاب و درختکاری مناسب این گروه سنی داریم که می‌شد از آن‌ها انتخاب کرد. تنها با این توجیه می‌توان دو شعر فوق را پذیرفت که یمینی‌شریف جزء پیشکسوتان شعر کودک است و خوب است که بچه‌ها با او آشنا شوند. اما متأسفانه این اتفاق رخ نداده، چون در کتاب هیچ مطلبی از زندگی او برای آشنایی بچه‌ها نیامده است.

درحقیقت جای خالی این نکته در همۀ شعرها احساس می‌شود و مخاطب فقط نام شاعر را می‌بیند.

از محمود کیانوش که پدر شعر کودک و بنیانگذار آن در ایران است یک شعر (احوالپرسی) انتخاب شده که شعر خوبی‌ست و کاش از این نمونه شعرهای کیانوش بیشتر انتخاب می‌شد.

شعرهای دیگر به تناسب موضوع از ناصر کشاورز، محمود پوروهاب، مصطفی رحماندوست، افشین علا، جعفر ابراهیمی  انتخاب شده است که هر کدام جزء چهره‌های شاخص و مطرح شعر کودک هستند. شعرهای انتخاب شده به لحاظ کیفی، محتوا و ارزش‌های شعری خوبند و زبان آن‌ها برای مخاطب ساده و قابل درک است. هرچند در موضوع ایران شعرهای تازه‌تر و جذاب‌تری وجود دارد  که می‌شد از آن‌ها استفاده کرد.

نکتۀ بعدی شکل نوشتاری شعرهاست. اغلب این شعرها در قالب چهارپاره‌اند و به‌طورمعمول باید بندبند زیر هم نوشته شوند. در حالی که در این کتاب با شکل‌های متفاوتی از نوشتار شعر مواجهیم.

به نظر می‌رسد مؤلفان محترم تنها هدفشان از شعر،  بحث تربیتی و آموزشی بوده و تنها محتوای شعرها را در نظر گرفته‌اند؛ این درحالی‌ست که می‌شد از شعرها اهداف دیگری را هم دنبال کرد.  مثلاً بحث لذت از موسیقی و ریتم شعر، آشنایی با قالب‌های شعری، آشنایی با آرایه‌های ادبی (در حد بسیار ساده)، آشنایی با شاعران مطرح (از طریق معرفی یا زندگینامۀ مختصرشان)  و...

اگرچه مخاطب شعر سنتی و کهن فارسی، بزرگسالان هستند، اما ضروری‌ست که برای آشنایی کودکان با این گنجینۀ بزرگ و ارزشمند، ابیاتی از شاعران مطرح نیز با رعایت زبان، مفهوم، دایرۀ واژگانی و ... برای این گروه سنی  انتخاب می‌شد. در حال حاضر تنها دو بیت از نظامی در ابتدای کتاب است: ای نام تو بهترین سرآغاز...

عباس احمدی، شاعر:

۱. شعر نظامی: «ای نام تو بهترین سرآغاز» مسلماً بهترین انتخاب برای آغاز کتاب است، ولی متأسفانه فقط دو بیت آن درج شده، با توضیحات اضافی به شکل نثر که هیچ توجیهی ندارد.

۲. من یار مهربانم، اثر ماندگار عباس یمینی شریف است و مناسب این گروه سنی.  

۳. ستاره: ناصر کشاورز از بهترین شاعران شعر خردسال و کودک است.

۴. احوالپرسی از محمود کیانوش شعر خوبی‌ست.

۵. مثل یک رنگین‌کمان: از جعفر ابراهیمی نسبتاً خوب، اما بار آموزشی خاصی برای بچه‌ها ندارد و بیشتر شعری تصویری است.

۶. من هنرمندم: از افشین علا شعری صمیمی اما با موضوعی معمولی است و نیز این نکته که مثنوی با چهار بیت خیلی در شعر کودک و نوجوان جا نمی‌افتد.

۷. ای خانۀ ما: شعری زیبا و نوستالوژیک است، بسیار ریتم و آهنگ خوبی دارد و به‌راحتی برای بچه‌ها  قابل حفظ‌کردن است.

۸. با پرستوهای شاد: از محمود پوروهاب شعری متوسط تا ضعیف که از عناصر کلیشه‌ای برای ایجاد شعر کودکانه استفاده نموده است و به نظر من در حد کتاب درسی نیست.

سودابه مهیجی، شاعر: به‌نظر من شعرهایی که در کتاب آمده خوب و مناسب است.

 نظر نویسندگان و داستان‌نویسان درباره بخش ادبیات کتاب فارسی سال دوم ابتدایی

آقای احمد اکبرپور، نویسنده: برای هیچ‌کدام از درس‌هایی که جنبۀ داستانی دارد، منبعی ذکر نشده و هیچ‌کدام نویسنده‌ای ندارد؛ در صورتی که شاعران همۀ شعرها مشخص هستند و این مسئله به‌گونه‌ای بیانگر این اتفاق بد است که کار به حدی ضعیف است که کسی پایش نایستاده. اگر اسم کسی پای کار بیاید، سعی می‌کند کار بهتری بنویسد. مثلاً بهتر است، چه در داستان ایرانی و چه خارجی، یکی از داستان‌هایی که به موضوع درس ربط دارد را بنویسند، تا بچه‌ها هم با آن داستان آشنا شوند و هم با آن موضوع؛ نه اینکه خودشان بنویسند و آن‌قدر ضعیف بنویسند که اسمشان هم پایش نباشد.

نکتۀ دیگر دربارۀ عنوان داستان‌ها است. اسم بیشتر درس‌ها به‌گونه‌ای است که ماجرای داستان را لو می‌دهد، مثل چغندر پربرکت و... . هشتاد درصد داستان‌ها این‌طور هستند و این دست‌کم‌ گرفتن مخاطب است.

 برخی فعالیت‌های جنبی نکتۀ مثبت کتاب است؛ مثلاً گفته برای درس نمایش اجرا کنید. این جنبه‌ها باید تقویت شود.

 حضور نویسنده‌های مطرح ادبیات کودک ایران در کتاب هم باید جدی گرفته شود؛ چرا اکنون نویسنده‌های ایرانی نیستند؟ وظیفۀ گروه مؤلفین این است که کارهای خوب را انتخاب کنند. گاهی برخی افسانه‌ها را نوشته‌اند، ولی ذکر منبعی برای آن نشده است؛ درصورتی که بچه‌ها از کودکی باید یاد بگیرند ذکر منبع کنند؛ حتی وقتی حرف خوبی می‌شنوند، ذکر منبع کنند؛ بگویند مادربزرگمان یا پدربزرگمان این حرف را زد.

مینو رضایی، نویسنده: کتاب دوم چند نکتۀ مثبت دارد؛ از جمله اینکه سعی شده است مشارکت‌محور طراحی شود. اگر معلم‌ها در آن فرصت چهل دقیقه درسی فرصت کنند این مشارکت‌محوری که مخصوصاً در تمرینات هر درس هست را پیاده کنند، نکتۀ بسیار مثبتی است که انگیزۀ دانش‌آموز را بالا می‌برد.

بخوان و بیندیش‌ها و حکایت‌ها از نظر داستانی خیلی خوبند؛ همچنین برای کمک به روان‌خوانی و رشد ذهن و دایرۀ واژگان بچه‌ها بسیار مناسب‌اند.

موافق فصل‌بندی هفت‌ قسمتی نیستم، بخصوص فصل بهداشت که ضعیف‌ترین فصل کتاب است. مثلاً درس خرس کوچولو که می‌رود با میکروب‌ها مبارزه کند، مناسب گروه سنی سه و چهار سال و مهد کودک است، نه کودک هشت سالۀ امروز که فرزند رسانه است. مدرسۀ خرگوش‌ها نیز همین‌طور است. اینکه ما با گوش‌هایمان چه می‌کنیم، برای بچۀ امروز با آن همه کتاب‌های غیردرسی و ادبیات ترجمه خیلی پیش‌پاافتاده‌تر از فهم آن‌هاست. علاوه بر این، از نظر ادبی هم بسیار ساده و دور از ارزش‌های ادبی‌اند که کمکی به افزایش واژگان دانش‌آموز نمی‌کنند. این مشکل در همۀ فصل بهداشت بیشتر از بقیۀ بخش‌ها بود. فصل اخلاق فردی متوسط است که خیلی فرقی با فصل راه زندگی ندارد، اگرچه فصل راه زندگی در باقی کتاب‌های ابتدایی بیشتر فصل مذهبی است.

به عنوان پیشنهاد، در حکایت کودک زیرک، خوب است که اسم ابن‌سینا و بهمنیار آورده شود. دربارۀ درس کوشا و نوشا، به نظر من این شیوۀ داستا‌ن‌نویسی اشتباه است که بگوییم آن پرنده‌ که مانده و درس یادگرفته دانا شده، و آن که سفر رفته، چیزی یاد نگرفته است. می‌شد گفت آن‌که سفر رفته هم توشه‌ای برداشته، کمی از طوطی یاد گرفته، کمی از هدهد یادگرفته و تجربه اندوخته است. درسی که دربارۀ دعاکردن است (از همه مهربان‌تر) خیلی ابتدایی و ساده‌ است. درس هنر و ادب، خیلی محدود است و از میان این‌همه هنر، به چند مورد محدود و عام که همه می‌شناسند بسنده کرده؛ درنتیجه اطلاعات جدیدی به دانش‌آموز نمی‌دهد. به نظر من از فرصت محدود کتاب ادبیات باید برای معرفی موارد ناب‌تری استفاده کرد که کمتر به گوش بچه‌ها رسیده است.

یک مسئلۀ‌دیگر، فهرست معرفی کتاب مناسب برای بچه‌ها در انتهای کتاب است. اینکه علی‌رغم تعداد فراوان کتاب و انتشارات و نویسنده در کشور، چهارده کتاب را در کتاب درسی که مخاطب میلیونی دارد، معرفی کنیم، یک نوع تبلیغات و رانت‌خواری، یا حتی تبدیل کتاب درسی به بنگاه تبلیغاتی است.

نظر آموزگاران درباره بخش ادبیات در کتاب فارسی سال دوم ابتدایی

طاهره زارع، آموزگار پایۀ دوم دبستان: به‌طورکلی شعرها مناسب است، هم از جهت معنا که بچه‌ها متوجه می‌‌شوند و موضوعات خوبی دارند و هم از جهت آهنگ که بچه‌ها به‌سادگی حفظ می‌شوند، به‌طور مثال شعر ستاره و ای خانۀ ما از رحمان‌دوست. بعضی از درس‌ها مثل کتابخانۀ کلاس ما، مسجد محلۀ ما متن‌هایی بدون جذابیت و صرفاً خوانداری هستند که زیبانبودن آن‌ها  باعث بی‌حوصلگی دانش‌آموزان می‌شود و به‌عنوان درس اول آغاز مناسبی نیست. چغندر پربرکت داستان متوسطی است؛ البته رگۀ کم‌رنگی از طنز دارد. شعر مثل یک آهنگ شعر رنگین‌کمان برای حفظ ساده و مناسب نیست و تعداد انگشت‌شماری از دانش‌آموزان آن را حفظ می‌کنند، درحالی‌که شعر ستاره و احوال‌پرسی را در کلاس حفظ می‌کنند.  بعضی از داستان‌ها مثل زیارت خیلی کلیشه‌ای است، اما چند داستان از جمله داستان مورچۀاشک‌ریزان، چرا اشک‌ریزان را بچه‌ها دوست داشتند، مثلاً با افتادن پیرزن توی تنور بچه‌ها می‌خندیدند؛ که کاش به جنبۀ طنز بیشتر توجه می‌شد از جهت کمیت و کیفیت. درس خرس کوچولو بیش از بهداشت درباره خوب‌گوش‌کردن و فهمیدن مطلب است، اما بیان نارسای آن باعث گم‌شدن هدف می‌شود؛ البته در فصل بهداشت است و جذابیت خاصی هم ندارد.

الهام حسنی، آموزگار پایۀ دوم دبستان: به نظر من متن درس‌ها و شعرها بسیار مناسب هستند و ایرادی در آن نمی‌بینم.

رؤیا ستوده، آموزگار پایۀ دوم دبستان: متن شعرها و داستان‌ها خوب و مناسب سن بچه‌ها هستند. بچه‌ها شعرها را خوب حفظ می‌کنند. در کل دوم خوب و شیرین جالب بود. بچه‌ها به کتاب نگارش هم علاقه نشان می‌دهند.