بهاریه در شعر و حکمت فارسی | یادداشتی از علیرضا سمیعی

شهرستان ادب: در تازه‌ترین مطلب پرونده «بهاریه» سایت شهرستان ادب، یادداشتی می‌خوانیم از آقای «علیرضا سمیعی» که به بررسی بهاریه در شعر و حکمت فارسی پرداخته است:

با اینکه بهار هر سال رخ می‌دهد ما ایرانی‌ها را همواره و دوباره دستپاچه می‌کند. ما تا آخرین سال‌های عمرمان بهار، خاصه ماجرای عید را چون مسئله‌ای استثنایی می‌بینیم و گاهی در مواجه با آن کم تجربه به نظر می‌رسیم. خوشبختانه ما همیشه بهار را از نو می‌بینیم که می‌آید و زندگی‌مان را به نحوی غیرعادی فرا می‌گیرد. تمام مخمصه‌های اقتصادی در فروردین چونان هزینه‌ای که برای تازه شدن پرداخت می‌شود قابل اغماض است. همه این را می‌دانیم، حتی اگر زیر نجوای گلایه‌هایمان، بروز ندهیم. ما تمام سرمایه خود را در بهار می‌آزماییم و وقتی کل احوال خود را به قمار عید می‌بریم دیگر هزینه‌های مالی کمتر جای چون و چرا دارد. این هزینه‌ها چیزی‌ست که با آن آبروی خود را رقم می‌زنیم. بهار مهمترین حادثه ملی است که هر سال به هر قیمتی به همان شکل فراگیر زندگی ما را به آزمون می‌گذارد.

روی آوردن ایرانی ها به بهار پیش از هر جای دیگری در شعر فارسی نمایان است. شعر بازتاب عمیق ترین منویات ما بوده و شاعران در بهاریه ها سرمایه معنوی خود را به نمایش گذاشته اند. بهاریه ها نه تنها آینه تمام نمای تصوری هستند که طبع فارسی نسبت به فصل بهار دارد بلکه می تواند به نحو عجیبی احوال و مقام شاعران را در آن جست. مثلا فردوسی در: بمان تا بیاید همه فرودین/ که بفروزد اندر جهان هوردین، صورت حماسی شعر خود را منعکس می کند؛ یا وقتی خیام می نویسد: بر چهره گل نسیم نوروز خوش است/ در صحن چمن روی دل افروز خوش است/ از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست/ خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است. نشان می دهد که چگونه دم غنیمت شمری او در حقیقت طلب گسست از گذشته و آینده دارد. مسعو سعد سلمان که با حبسیه های سوزناکش معروف است غم مهجوری را می سراید: رسید عید و من از روی دلبر دور/ چگونه باشم بی روی آن بهشتی حور.

همچنین بهاریه ها منعکس کنند تاریخ ادبیات و تاریخ سیاسی و اجتماعی ما هستند. در اشعار ابتدایی توصیف شادخوارانه بهار با  ابیات رودکی و مروزی نشان دهنده آسایش نسبی سیاسی و اجتماعی است. رودکی که نوشته: آمد بهار خرم با رنگ و بوی طیب/ با صد هزار زینت و آرایش عجیب؛ یا دقیقی مروزی که سروده: برافکند ای صنم ابر بهشتی/ زمین را خلقت اردیبهشتی.؛ در حقیقت مبین ذهنی است که فراغت دارد طوری که می تواند بر تصویرسازی متمرکز شود. سیر تاریخی ادبیات فارسی با سنایی و خاصه عطار گشتی عرفانی را تجربه می کند. این گشت در بهاریه عطار نمودار است: ای بلبل خوش نوا فغان کن/ عید است نوای عاشقان کن. این سیر سپس صراحت عرفانی خود را در مولوی می یابد که پیر و مراد خود را مخاطب می گیرد: ز شمس الدین تبریزی به ناگه ساقی دولت/ به جام خاص سلطانی مدام آورد مستان را. سرانجام عکس رندی حافظ در آن می افتد: ساقیا آمدن عید مبارک بادت/ وان مواعید که کردی مرود از یادت. بعد از اوج گیری ادبیات دوران فترت ادبی و اجتماعی در اشعار قابل پیگیری است؛ تا زمانی که مشروطه دور جدیدی از تاریخ ایران را آغاز می کند. دوره ای که امر سیاسی بر تارک فرهنگ می نشیند و از قضا همراه با باز شدن زبان سیاسی شاعران بهاریه ها نیز رنگ و روی مبارزه می گیرند. یکی از مهمترین قدم ها را عشقی در منظومه سه تابلو بر می دارد که پس از توصیف طبیعت بلافاصله سرنوشت مردم مظلوم را باز می گوید. در این دوران شاعران مبارز کنایه های خود را در لفافه  سمبل های ادبی و حتی غنایی می پیچند. وقتی سایه می نویسد: بهار آمد گل نسرین نیاورد/نسیمی بوی فروردین نیاورد؛ تو گویی تاریخ سیاسی را آشکارا بیان می کند.

تاریخ بهاریه ها که در اینجا مجملی از آن خواندیم در هر دوره ای تبدیل به ماده سخنی شده که صدای مردم زمانه بوده و حالا از گلوی شاعرشان طنین انداز است. هیچ فصل و هیچ تم دیگری تا این اندازه روشن و شفاف نتوانسته احوال شاعران و حال و روز مردمان را به نمایش درآورد. این موقعیت خاص نشان می دهد که چگونه عنصر فرهنگی یگانه ای می تواند با دوام خود و در عین حال شکل به شکل شدنش تاریخ را تجسم بخشد.

می گویند تاریخ ما ایرانی ها تاریخ شعر است و از این راه با تاریخ تمدن هایی که مثلا فلسفه دایر مدارش بوده تفاوت دارد. این گفتار به شعر موقعیتی یگانه می دهد. اگر این توصیف را بپذیریم، درست در قدم بعدی باید بهاریه ها را روشن ترین سند تاریخ اجتماعی خودمان بدانیم.