شهرستان ادب: یکشنبه‌های هر هفته، از دیرباز به جلسات داستان مؤسّسۀ شهرستان ادب اختصاص داشته است. مجید قیصری به عنوان استاد جلسه، در دورۀ تازۀ این جلسات، به شکل کارگاهی، الگوی «سفر قهرمان» را مورد بحث قرار داده است. در ادامه، گزارش نخستین جلسه از این دوره را می‌خوانیم.
الگوی «سفر قهرمان» را جوزف کمبل ترسیم کرده است. وی با مطالعۀ داستان‌های گوناگون از ملل مختلف، به این نتیجه رسیده است که معمولاً برای تغییر یک شخصیت، مراحلی دوازده‌گانه طی می‌شود. البتّه همیشه همۀ این مراحل طی نمی‌شود امّا استخوان‌بندی این مراحل، در داستان‌های مختلف تکرار شده است. مراحل سفر قهرمان از این قرار است:
1- دنیای عادّی (بهشت امن): تماشاگر با قهرمان آشنا می‌شود، آرزوها و محدودیت‌های او را می‌شناسد و از راه همذات‌پنداری و بازشناسی، با او پیوند برقرار می‌کند.
2- دعوت به ماجرا: قهرمان به چالش کشیده می‌شود تا چیزی را جستجو کند یا مسئله‌ای را حل نماید.
3- امتناع از پذیرش دعوت: قهرمان تردید می‌کند و ترس خود را بروز می‌دهد.
4- ملاقات با استاد: قهرمان با نوعی منبع اطمینان و تجربه و دانایی تماس برقرار می‌کند.
5- عبور از آستانه: قهرمان به ماجرا متعهّد می‌شود و وارد «دنیای ویژه» می‌شود.
6- آزمون‌ها و متّحدان و دشمنان: موقعیت‌ها و کسانی که به قهرمان کمک می‌کنند تا ویژگی‌های «دنیای ویژه» را کشف کند (نخستین برخورد خواننده با دنیای ویژه).
7- راهیابی (ژرف‌ترین غار): مرحله‌ای که قهرمان آماده می‌شود تا با نیروهای ناتوانی و شکست و مرگ مواجه شود. قهرمان خودش را برای روبه‌رو شدن با بزرگ‌ترین چالش‌ها آماده کرده و به سمت آزمون بزرگ حرکت می‌کند.
8- آزمون بزرگ: بحران مرکزی داستان که در آن قهرمان با بزرگ‌ترین ترس خود روبه‌رو می‌شود و با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند (سفر در یک قدمی شکست قرار می‌گیرد). ممکن است قهرمان در این مرحله کشته شود که در این صورت، به مراحل بعدی نمی‌رسیم.
9- پاداش: قهرمان به یک معنا تولّدی دوباره می‌یابد و از مواهب روبه‌رو شدن با ترس و مرگ بهره‌مند می‌گردد.
10- راه بازگشت: قهرمان متعهّد می‌شود ماجرا را به پایان برساند و «دنیای ویژه» را ترک می‌کند یا از آن بیرون رانده می‌شود.
11- تجدید حیات: آزمون نهایی که قهرمان را در آستانۀ خانه، تطهیر و رستگار و دگرگون می‌کند.
12- بازگشت با اکسیر (پاداش نهایی): قهرمان به خانه برمی‌گردد و دستاورد جستجوی خود را در اختیار دیگران می‌گذارد که برای دوستانش، خانواده‌اش، جامعه و دنیا مفید است.
امّا چند نکته:
- توجّه کنید که سفر قهرمان، لزوماً با جابه‌جایی فیزیکی همراه نیست. ممکن است در برخی داستان‌ها، با یک تغییر درونی روبه‌رو باشیم.
- حتماً برای خود و در ذهنتان یک الگوی سفر داشته باشید که لازم نباشد این دوازده مرحله را حفظ کنید. یک مثال عالی سفر حضرت یونس است. خلاصۀ داستان به این صورت است:
رفتن به نینوا به سفارش یک پیامبر دیگر، مخالفت حضرت یونس (دوست دارد در انزوا خدا را عبادت کند)، پذیرفتن سفر، انذار مردم نینوا، مخالفت مردم، نفرین مردم و ترک نینوا، رفتن به کشتی، قرعه‌کشی در هنگام بحران و درآمدن نام حضرت یونس، بلعیده شدن توسّط نهنگ، زنده ماندن در دهان نهنگ، پس زده شدن از دهان نهنگ، استراحت زیر بوتۀ کدو، از بین رفتن بوتۀ کدو (ناراحتی حضرت یونس از خراب شدن کدو)، اعتراض خداوند به حضرت یونس (چرا دلت به حال کدو سوخت ولی من دلم به حال مخلوقاتم که نفرینشان کردی، نسوزد؟)، بازگشت حضرت یونس به نینوا و مشاهدۀ ابرهای عذاب، رفتن به تنهایی خود و دعا برای رفع بلا از مردم نینوا، رفع بلا.
- لزومی ندارد هدایتگر افراد (استاد راهنما) در سفر قهرمان یک انسان باشد. ممکن است یک قانون درونی، قانون بیرونی، تجربۀ شخصی، نقشه، رمزنوشته، الهام یا... راهنمای قهرمان باشد.
- در داستان‌های سفر قهرمان، لزومی ندارد قهرمان پیروز شود و به نقطۀ اوّل بازگردد. مثل داستان‌های فرهنگ ما که بسیاری از قهرمانان آن شهید شده‌اند.
- لزومی ندارد آگاهی پایانی برای خود شخص باشد. آگاهی ممکن است برای جامعۀ او یا حتّی مخاطب ایجاد شود.
- لزومی ندارد سیر زمانی داستان های سفر قهرمان، خطّی باشد، بلکه می‌تواند غیرخطّی، مدوّر و... باشد.
- استفاده از این 12 مرحله در یک داستان کوتاه، بسیار سخت است (به علت محدودیت طول داستان). این الگو بیشتر در داستان‌های بلند و فیلم‌ها به شکل کامل مورد استفاده قرار گرفته است.
- سفر قهرمان بیشتر از آنکه الگوی نوشتن باشد، الگوی زندگی است. ما در تمام مراحل و قدم‌های زندگی خود، در حال طی کردن الگوی سفر قهرمان هستیم و داریم درون این الگو زندگی می‌کنیم. با دانستن این واقعیت، درک ما از زندگی بسیار عمیق‌تر و صحیح‌تر خواهد شد و ظرفیت تحمّل ما افزایش خواهد یافت.
- الگوی سفر قهرمان برای اجرا در ژانرهای ماجرایی و فانتزی بسیار راحت‌تر است امّا در ژانرهای درام، رمانس و کمدی، سخت‌تر پیاده می‌شود و نیاز به تلاش و تیزهوشی بیشتر نویسنده دارد.
- اگر علاقه‌مند به مطالعۀ کتب با موضوع سفر قهرمان هستید، این آثار می‌توانند مفید باشند: «اسطوره و سینما» از استورات ویتیلا (کشف ساختار اسطوره‌ای در 50 فیلم به یادماندنی)، «سفر قهرمان» از جوزف کمبل، «حرکت در مه» از محمّدحسن شهسوای.
- سفر قهرمان یعنی سیر آفاقی و انفسی. داستان‌های غربی بیشتر مربوط به سیر آفاق است (سفر فیزیکی) و داستان‌های شرقی (مثل ایران) بیشتر مربوط به سیر انفس (سفر درونی شخصیت).
- کلید نقد داستان‌های سفر قهرمان، دقّت به ساختار داستان‌های سه پرده‌ای این آثار است: مراحل 1 تا 4 سفر قهرمان: پردۀ اوّل (تصمیم به انجام کنش)، مراحل 5 تا 9: پردۀ دوم (انجام کنش)، مراحل 10 تا 12: پردۀ سوم (روبه‌رو شدن با پیامد کنش).