دوستدار سعادت بچه‌ها l درنگی در آثار مهدی آذریزدی

شهرستان ادب: نام ادبیات کودک و نوجوان در ایران گره خورده است به نام مهدی آذریزدی که روز درگذشت او نیز روز ملی ادبیات کودک و نوجوان نامگذاری شده است. به مناسبت این روز، محمّدرضا حسین‌زاده بازرگانی نگاهی داشته است به این مرد بزرگ و بزرگوار.

ادبیات کهن ما گنجینه‌ای پربهاست که هر کس به آن دست یابد، سرمایه‌ای اخلاقی و ادبی برای خود مهیّا کرده است. این ادّعایی نیست که نیاز به اثبات داشته باشد. امّا این ادبیات کهن، گنجی است که دست‌یابی به آن بی‌رنج میسّر نخواهد شد؛ از واژگان و اصطلاحات ثقیلی که در هر دوره و زمانی تغییر می‌کند گرفته تا دستور زبان و شیوۀ نگارشی که با زبان امروز ما فاصله دارد. اگر فرد بزرگسالی بخواهد سهمی از این سرمایۀ گران‌سنگ بردارد با مطالعۀ تصحیح‌ها و شرح‌ها و واژه‌نامه‌های مختلف می‌تواند به خواستۀ خود برسد ولی دشواری این مسیر، زمانی خود را به وضوح نشان می‌دهد که طفل خردسالی، قصد گام نهادن در این مسیر صعب را داشته باشد. آن وقت است که نه نُسَخ خطّی و نسخه‌بدل‌ها به کار می‌آید و نه تشریح و تفسیرهای اساتید دانشگاه‌ها. نه لغت‌نامۀ دهخدا می‌تواند کمکی به کودکان کند، نه دایره‌المعارف‌های متعدّد موجود. این شکاف عمیق را که مانع التذاذ کودکان و نوجوانان از آثار سترگ فارسی می‌شد، مردی بزرگ به نام مهدی آذریزدی دید و تمام زندگی خود را وقف برطرف کردن آن کرد.
شهید مرتضی مطهّری در مقدّمۀ کتاب ارزشمند «داستان راستان» دربارۀ ویژگی یک کتاب داستان خوب این‌گونه می‌نویسد:
«کتاب و نوشته باید هم زحمت فکر کردن را از دوش خواننده بردارد و هم او را وادار به تفکّر کند و قوّۀ فکری او را برانگیزد. آن فکری که باید از دوش خواننده برداشته شود، فکر در معنی جمله‌ها و عبارات است... و امّا آن فکری که باید به عهدۀ خواننده گذاشته شود، فکر در نتیجه است. هر چیزی تا خود خواننده دربارۀ آن فکر نکند و از فکر خود چیزی بر آن نیفزاید، با روحش آمیخته نمی‌گردد و در دلش نفوذ نمی‌کند.»
این سخن شهید مطهّری به طور مصداقی همان کاری است که مرحوم آذریزدی در غالب کارهای خود بویژه در مجموعۀ «قصّه‌های خوب برای بچّه‌های خوب» انجام داده است. او مغز داستان را از متون کهن برداشته و در کالبدی متناسب با سلیقه و سطح دانش یک نوجوان بازآفرینی کرده تا هم خوانندۀ کم‌سنّ‌وسال را از گلاویز شدن با واژه‌های دشوار و عبارات غامض بازدارد و هم فحوای کلام داستان اصلی را به او منتقل کند. از طرفی دیگر، لقمه‌ای حاضر و آماده را در اختیار مخاطب خود نمی‌گذارد تا هیچ زحمتی برای درک محتوای داستان نکشد. به طور مثال، در داستان‌های بازنویسی‌شده توسّط وی، خبری از نتیجه‌گیری‌های کلیشه‌ای نیست، بلکه برداشت نهایی بر عهدۀ خواننده گذاشته می‌شود و خواننده در آخر داستان به فکر فرو می‌رود که این داستان چه حرفی برای گفتن داشت. حتّی برای شیرین‌تر شدن روایت، تمام لغات و اصطلاحات دشوار را به زبان امروزی برنگردانده و گاهی برخی از کلمات را عیناً ذکر می‌کند و در پاورقی معنایش را می‌نویسد تا مخاطب نوجوان نیز قدری با زبان متون کهن فارسی آشنا شود و گنجینۀ واژگانی خود را تقویت کند، چرا که قصد آذریزدی از روایت این قصّه‌ها صرفاً سرگرم کردن بچّه‌ها نیست. او می‌خواهد بچّه‌ها با مطالعۀ این داستان‌ها به دریایی از آموزه‌های اخلاقی دست پیدا کنند.
او که هرگز ازدواج نکرده بود و فرزندی نداشت، کتاب را فرزند خود می‌دانست و برای تولّد و رشد و پرورش فرزند سوگلی و دردانۀ خود یعنی کتاب کودک و نوجوان، تمام عمر خود را صرف کرد و قلم نزد مگر برای سعادت بچّه‌ها. این بود که هر بار اگر چند کلمه‌ای برای بچّه‌ها می‌نوشت، انتهای یاداشت خود این‌گونه امضا می‌کرد:
«دوست‌دار سعادت شما، م. آذر»
وقتی تمام زحماتی را که این مرد برای ادبیات کودک و نوجوان کشیده است، کنار پیشگامی او در این حوزۀ مهم قرار می‌دهیم، بی‌تردید برایمان روشن می‌شود که چرا اکثر بزرگان ادبیات ایران، مهدی آذریزدی را پدر ادبیات کودک و نوجوان می‌دانند و روز درگذشت او یعنی هجدهم تیر ماه را به عنوان روز ادبیات کودک و نوجوان نام‌گذاری کرده‌اند.
از مرحوم آذریزدی، آثار متعدّدی به یادگار مانده است که مهم‌ترین آن‌ها، مجموعۀ هشت جلدی «قصّه‌های خوب برای بچّه‌های خوب» و مجموعۀ ده جلدی «قصّه‌های تازه از کتاب‌های کهن» است. وی در مقدّمۀ جلد هشتم «قصّه‌های خوب برای بچّه‌های خوب» اشاره می‌کند که پس از نشر جلد هشتم قرار است جلد نهم و دهم این مجموعه را برای چاپ آماده کند ولی متأسّفانه فرشتۀ مرگ، فرصت آماده‌سازی این دو جلد را از ایشان گرفت. چند سال پیش، اخباری مبنی بر تلاش برای چاپ و نشر جلد نهم و دهم مجموعۀ «قصّه‌های خوب برای بچه‌های خوب» پخش شد ولی هنوز نتیجه‌ای حاصل نشده است. امید است که این امر مهم هر چه زودتر اتّفاق بیفتد و گنجینۀ آذریزدی که کودکان این سرزمین مدیون آنند، تکمیل شود.