واژه‌گزینی و شیوایی زبان فارسی

شهرستان ادب: یادداشت زیر یادداشت محققانه جناب اسماعیل امینی درباره واژه‌گزینی‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که با نگاه متفاوت از آنچه رسانه‌ها تبلیغ می‌کنند نگاشته شده است.


در دوران نوجوانی ،علاقۀ زیادی به فوتبال داشتم و چند سالی در یکی از باشگاه‌های جنوب تهران، به کلاس فوتبال می رفتم.

در آن روزگار فرهنگستان زبان فارسی چند کلمۀ فارسی برای اصطلاحات فوتبال پیشنهاد کرده بود که اغلب اهالی فوتبال با انکار و تمسخر از آن یاد می‌کردند مثلا دروازه‌بان به جایگلر ، کمک داور به جای لاین کیپر، نیمه به جای هاف‌تایم ، دفاع به جای بک ، محوطۀ جریمه به جای محوطۀ پنالتی و از این قبیل.

اما اکنون پس از گذر سالیان می‌بینم که آن کلمات پیشنهادی، متداول شده و بر سر زبان‌ها افتاده است و کلماتی مانند: گلر، لاین‌کیپر و هاف تایم رواج چندانی ندارد.

نظیر این اتفاق چند دهۀ قبل برای کلمات پیشنهادی در حوزۀ تحصیلات عالی ، روی داد و آن هنگامی بود که فرهنگستان زبان فارسی این کلمات را پیشنهاد کرد: به جای اونیورسیته بگوییم دانشگاه، به جای فاکولته بگوییم دانشکده، به جای تز بگوییم پایان‌نامه و از این قبیل اصطلاحات.

در آن روزگار این کلمات پیشنهادی با انکار و تمسخر مواجه شد و حتی برخی استادان زبان فارسی، به دانشگاه و دانشکده می‌خندیدند و معتقد بودند که اونیورسیته و فاکولته ، هیچ اشکالی ندارد.

در سال‌های اخیر نیز بسیار دیده‌ایم که هرگاه، فرهنگستان زبان و یا ادیبان و نویسندگان، کلمه‌ای معادل برای اصطلاحات بیگانه پیشنهاد می‌کنند ، عده‌ای بلافاصله کلمات پیشنهادی را دستمایۀ استهزاء قرار می‌دهند. چنان که مثلا وقتی کلمۀ "یارانه" به جای سوبسید، پیشنهاد شد، بسیار مورد تمسخر این جماعت قرار گرفت اما گذر زمان نشان داد که آن کلمۀ پیشنهادی به خوبی متداول شد و سوبسید را از میدان به در کرد.

سخن من بر سر این نیست که تمامی کلمات پیشنهادی فرهنگستان زبان فارسی و دیگران، شیوا و رسا و منطبق با ذائقۀ اهل زبان است و قابلیت جایگزینی در زبان فارسی را دارد؛ بلکه نکتۀ اصلی این است که روش رویارویی با یک رخداد علمی و فرهنگی ، فقط انکار و استهزاء نیست.

فرهنگستان زبان و هر پیشنهاد‌دهندۀ دیگر، کلماتی را به اهل زبان عرضه می‌کنند، طبعا این پیشنهاد ممکن است که مورد نقد و ارزیابی متخصصان زبان و اهل قلم قرار گیرد اما جای این گونه مباحث تخصصی در رسانه‌های عمومی نیست و از آن مهم‌تر این که نقد علمی، با تمسخر و استهزاء سنخیتی ندارد.

برای اطلاع آن جماعتی که به موضوع واژه‌گزینی به دیدۀ تمسخر و انکار می‌نگرند ، نمونه‌ای از کلمات پیشنهادی را که امروز در زبان فارسی متداول شده بازمی نویسم .

(دادگستری – عدلیه)، (شهرداری – بلدیه)، (فرودگاه – ایرپورت)، (هواپیما – طیاره)، (بزرگراه –اتوبان)، ( کارگردان – رژیسور)، (بازیگر- آرتیست)، (تنظیم – آرانژمان )، (پرونده –دوسیه)، ( راننده – شوفر)، ( خودرو- اتومبیل)

یک نکتۀ جالب این است که کار معادل‌سازی و جایگزینی واژه‌ها ، فقط مختص فرهنگستان و یا اهل قلم نیست و بسیاری از کلمات را خود مردم و اصناف مختلف ساخته‌اند و به کار می‌برند کلماتی مانند: یخچال، انبردست، پیچ‌گوشتی ، سگدست، دوربرگردان و بسیاری از این قبیل، ابتکار فرهنگستان بزرگی است به نام مردم فارسی‌زبان که به حفظ شیوایی و هویت زبان خود اهمیت می‌دهند.