ادبیات‎داستانی و ترویج و تحکیمِ رسوم و آداب

شهرستان ادب: «در جهان امروز، شناخت و بررسی ادبیات یا ادبیات تخیلی هر روز بعد گسترده تری می‎یابد و از آن به عنوان دانش نو و معتبری نام می‎برند و موازین و اصول آن را در کالج‎ها و دانشگاه‎ها به دانشجویان می‎آموزند، زیرا هر روز به قدرت و نفوذ و تأثیر بنیادی «ادبیات تخیلی» در تحول و تکامل جامعه بشری بیشتر پی می‎برند. از طریق ادبیات تخیلی است که می‎توانند معنویت و فرهنگ دلخواه را اشاعه دهند و میراث‎های ارزنده‌‌ی قومی و ملی را حفظ کنند.

آثار بازمانده از اقوام و ملت‎ها ثابت کرده است که ادبیات تخیلی توانسته از گزند و تاراج روزگار محفوظ بماند، حال آنکه آثار اخلاقی و رساله‎های تبلیغی اغلب از میان رفته و جز استثناهایی از آن‎ها چیزی به ما نرسیده است. از این نظر ماهیت معنوی و فرهنگی ملت‎ها غالباً از طریق آثار خلاقه آن‎ها به ما منتقل شده است و از رهگذر چنین آثاری است که ما از سنت‎ها و فرهنگ‎های قومی و ملی کشورها و ملت‎ها آگاه می‎شویم و احیاناً تحت تأثیر مفاهیم فرهنگی و فلسفی آن‎ها قرار می‎گیریم، آثاری چون گیلگمش و ایلیاد و  اودیسه  و نمایشنامه های تراژدی و کمدی یونان باستان، نمونه‎های روشنی است بر این نظر.» (عناصر داستان جمال میر صادقی)

در جدیدترین بخش گفت‎وگوهای شهرستان ادب با اهالی داستان نظر تعدادی از نویسندگان و مدرسان ادبیات داستانی را درباره نسبت ادبیات داستانی با ترویج و تحکیم آداب و رسوم فرهنگی جویا شدیم. آقایان یوسف قوجق، جواد افهمی، حمید عبدللهیان، محسن سلیمانی، علی اصغر عزتی‎پاک، حمیدرضا شاه‎آبادی، محمد حنیف و محمدحسن شهسواری نظر خود را با ما در میان گذاشتند.


پرسش:
آیا رمان می‎تواند در شکل دهی به آدابی نو و یا تحکیم رسوم مؤثر واقع شود؟


محمد حسن شهسواری

من خیلی به تأثیرگذار بودن هنر تا این اندازه اعتقاد ندارم، اما خب بی تأثیر هم نیست؛  در واقع تأثیرش در ساختار    پله‎ای رهبران فکری است. مثلاً اگر یک کتاب یا یک فیلم بر ذهن پدر یک خانواده یا رئیس یک شرکت یا مدیر یک مدرسه تأثیرگذار باشد می‎توان این انتظار را داشت که دامنه تأثیر آن به نفرات تحت نفوذ فکری آن رهبر انتقال یابد. توقع کار ایجابی برای شکل دادن پاره‎ای از رفتارها و تفکرات در جامعه وظیفه اصلی نویسنده نیست. مثلا اگر ما بخواهیم افراد نظافت را رعایت کنند، ساختن یک فیلم مستند خیلی مفیدتر از نوشتن یک رمان است. باید ببینیم کتاب را چه افراد و اقشاری می‎خوانند و دنبال تأثیر بر روی آن‎ها باشیم. اگر فکر کنیم که همه مشکلاتمان با اثر هنری رفع می‎شود اشتباه است. گاهی برای شکل دادن به رفتارهایی باید از زور و اجبار کمک گرفت؛ مثلاً در اجرای قوانین راهنمایی و رانندگی این امر مصداق دارد و در طرف مقابل اگر فکر کنیم رمان باید وظیفه پلیس یا پزشک یا وانت‎بار را داشته باشد باز در اشتباه هستیم. در واقع وظیفه اصلی یک نویسنده این است که یک اثر را خوب بنویسد. تمام تلاش و زحمات یک هنرمند برای جاودانگی است و این اثر یک امر شخصی است؛ در واقع در مقولۀ جاودانگی. ما می‎گوییم که هنرمند باید به شدت خودخواه باشد و برای خود بنویسد اما این خودخواهی آد¬¬ابی دارد که از جملۀ آن‎ها: سیر و شیوه مطالعه، زندگی کردن، فهم و درک است.



محمدحنیف

دایرۀ تأثیرگذاری رمان خیلی وسیع نیست، با این حال من فکر می‎کنم به ویژه در گروه رمان‎های عامه‎پسند این تأثیر گذاری با توجه به مخاطبین موجود در این گروه که بیشتر دختران جوان و زنان خانه‎دار هستند بیشتر است. گاهی حتی به قدری این تأثیر بارز می‎شود که می‎توان برآیند این اثرگذاری را در جامعه مشاهده نمود. در واقع مخاطب رمان نخبه‎پسند بسیار کم است. در این گروه بیشتر افرادی هستند که به حدی از بلوغ فکری رسیده‎اند که به راحتی تحت تأثیر قرار نمی‎گیرند. اما در گروه مخاطبان عام ادبیات داستانی تأثیر پذیری بسیار زیاد است و به سر بردن در دورانی خاص مثلاً برای نوجوان، دوران بلوغ و یا قرار گرفتن در سطح متوسط یا پایینی از تحصیل و تحلیل و شناخت باعث تسریع همراه شدن با ماجرا و شخصیت‎های رمان و تأثیر پذیرفتن ازآن‎ها می‎شود.


در بررسی میزان تأثیر در شکل دهی به رفتار در جامعه، اثرگذاری رسانه‎های تصویری به‎ویژه تلویزیون بسیار وسیع‎تر از رمان است، اما در تغییر الگوها و سبک زندگی در مخاطب نوجوان، رمان‎های عامه‎پسند نیز بسیار مؤثر هستند. البته باید یک بررسی علّی روی این موضوع صورت پذیرد تا با اطمینان بیشتر این عقیده ثابت شود.


حمیدرضا شاه آبادی

ممکن است که تأثیر ثانویه یک رمان شکل دادن به یک رفتار اجتماعی باشد ولی با این که یک رمان از ابتدا با هدف شکل دادن به رفتارهای اجتماعی نوشته شود مخالفم.


علی اصغرعزتی پاک

در جوامع دیگر این اتفاق افتاد چون مردم آن جوامع رمان و نوشته برایشان گرامی است و نویسنده‎ها برایشان محترم هستند و این را باور دارند که نویسنده‎ها فکر شده حرف می‎زنند. البته منظورم نویسنده های بزرگ و اصیل و دارای نگاه و جهان‎بینی است. در جامعه ما گاهی در حد طرح مبحث  عنوان می‎شود نزد عده‎ای خاص که مخاطب ادبیات داستانی هستند و به گونه‎ای جزء قشر فرهیخته و نخبه قرار می‎گیرند.  نویسنده از طریق آن‎ها امکان فراگیر نمودن مسئله مورد نظرش را پیدا می‎کند. مثلاً مسائل مربوط به زنان ایران در دهه ٧٠ مورد توجه بسیاری از نویسندگان قرار گرفت و آثار زیادی خلق شد و تا حدود زیادی هم در بهبود جایگاه زنان در اجتماع مؤثر بود. شاید یک‎دفعه یک رمان نتواند چنین تأثیری بگذارد، اما اگر جریانی با استمرار در توجه به موضوعی خاص ایجاد شود می‎تواند مؤثر باشد.


محسن سلیمانی

جواب:  به شرطی که خواننده متوجه نشود، بله امکان دارد. مثلاً سال‎ها پیش که در آمریکا می‎خواستند مردم را به ورزش کردن تشویق کنند از سینمای هالیوود استفاده کردند و در بیشتر فیلم‎هایشان صحنه‎هایی از ورزش گنجانده بودند و این اتفاق اگر بتواند به صورت معقول و منطقی و به دور از تحمیل به اثر اتفاق بیفتد قابل قبول و ارزشمند است.



دکتر حمید عبدالهیان


بله این امر شدنی است ولی شرایطی دارد اول  اینکه نویسنده در این کار توانایی و تسلط داشته باشد و سطحی با موضوع برخورد نکند. چون این موضوعات فوق‎العاده حساس است.  نویسنده یا نباید وارد این حیطه شود و یا باید قوی و مسلط وارد شود. مانند موضوعات ارزشی و اعتقادی که نویسنده باید با اشراف وارد این ورطه شود. ببینید کسی مانند تولستوی در همه آثارش از ارزش‎هایی که به آن‎ها معتقد است حرف زده، اما بسیار پوشیده و پنهان که کسی را از این ارزش‎ها منزجر نکند. برای رواج یک فرهنگ یا آداب نو و تازه _چون مخاطب مقاومت می‎کند_ باید آن را در پوششی از زیبایی و جذابیت به مخاطب عرضه نمود.  این دقیقاً کاری است که آمریکا با سینمای هالیوود برای همه جهان پیاده می‎کند. این است که مردم دنیا به سمت شباهت در پوشش و اعتقاد و ... حرکت می‎کنند و آن شباهت‎ها را کانونی به نام آمریکا در لفاف هنر بوجود آورده. این اوضاع در کشور ما توسط متولیان فرهنگ که یکی از عمده ترین‎های آن صداوسیما است مورد غفلت واقع شده است. ما باید به این سمت حرکت کنیم که به مدد هنر به عنوان نمونه، سریالی بسازیم که ویژگی های فرهنگی ایرانی‎اسلامی  ما را به صورت جامع پوشش دهد و در عین حال از کیفیت آن کاسته نشود. ما باید به این سمت حرکت کنیم نه اینکه برای این منظور بخشنامه برای نویسنده‎ها صادر کنیم که اثری تولید کنید که این ویژگی‎ها را داشته باشد. در واقع باید ذهن هنرمندان را به سمت و سویی هدایت کنیم که آگاهانه این موضوعات را انتخاب نمایند.



جواد افهمی

تاریخ و سیر تطور ادبیات، خاصه رمان و کمی هم داستان کوتاه نشان داده که نه تنها توانایی درافکندن طرح و  طرح های نو را در زندگی بشر داردکه بسی بیشتر از این می‎تواند در زندگی اجتماعی ما تأثیر داشته باشد. رمان‎ها در آفرینش جهان‎های نو با اندیشه‎های متعالی نقش مؤثر و اساسی را به عهده گرفته‎اند. تفکرات و اندیشه‎های زمخت و غیرقابل انعطاف دانشمندان جامعه‎شناسی در قالب رمان‎ها و داستان‎های روان و خواندنی جوامع غربی را به سوی دروازه‎های تمدن نو رهنمون گشته‎اند. کاری به این جوامع نو و ساختار خوب و بد آن نداریم. اصل قضیه به خواست و هدف نویسندگان آثاری اینچنینی برمی‎گردد. به دانشمندانی همچون سارتر، کامو، سیمون دوبوار و ... که قبل از آن که خود را وامدار ادبیات و داستان و رمان بخوانند رهروی چهارچوب‎های تفکرات فلسفی و جامعه‎شناختی قابل‎قبول خودشان می‎دانند. به نظر هیچ راهی میانبرتر و راحت‎تر و درعین‎حال تأثیرگذارتر از رمان و داستان برای جا انداختن تفکرات و اندیشه‎های جامعه‎شناختی و فلسفی نمی‎توان یافت. عموم مردم که بیگانه و به دور از دپارتمان‎های اندیشه ورزانه و عمیق هستند فقط و فقط از طریق مطالعه رمان‎ها و داستان‎های خلق شده در این راستا توانستند خود را با اصول جوامع مدرنی که آرام آرام در حال شکل گرفتن بود وفق دهند. و این به خودی خود نه خوب است و نه بد. 


یوسف قوجق

مسلماً موثر است. بیشترین آثار من، پس‎زمینه‌ای از فرهنگ بومی دارد. در استفاده از فرهنگ بومی و آداب و رسوم اقوام، مسألة کشف اهمیت زیادی دارد. هنر نویسنده در استفاده از آداب و سنن در این نیست که همان‌ها را عیناً نقل کند، بلکه استفاده از فرهنگ و آداب و آئین‌های بومی در پردازش عمیق حوادث و موضوعات مطرح در داستان، ادبیت اثر را افزایش می‌دهد. داستان این قدرت را دارد که بر نگرش مخاطب و در نتیجه بر روی جهان‌بینی و نوع زندگی‌اش تأثیر بگذارد.