شهرستان ادب: بی‌شک قرار گرفتن بارگاه مطهر امام رضا (ع) در در دیار خراسان و مشهد مقدس، بزرگترین توفیق ایرانیان است. ایرانیانی که از دیرباز با شعر و ادبیات زیسته و دوستدار خاندان آسمانی حضرت رسول (ص) بوده‌اند و برای این مردم هنردوست، چه بهانه‌ای بهتر از امام رئوف برای سرودن؟ این است که در طول تاریخ، همواره هنرمندان بسیاری در مدح و رثای حضرت رضا (ع) شعر سروده‌اند و خواندهاند. گاهی موسیقی سراغ شعر رفته است و گاهی ترانهای سوار بر موسیقی شده است.
با نگاهی به کارنامۀ قطعات موسیقی که نذر امام هشتم شده‌اند، در می‌یابیم که برخی از آن‌ها با اقبال بیشتری از سوی مردم مواجه شده‌اند. این قطعات به واسطۀ برخی خصوصیات و دقت نظرها، از دیگر آثار متمایز و در میان فارسیزبانان آن حضرت محبوب گشته‌اند. یادداشت پیش‌رو نگاهی است به معروف‌ترین این قطعات در سال‌های اخیر با شعرها و ترانههایی از زنده‌یاد «رهی معیری»، استاد «حبیبالله چایچیان»، «سعید بیابانکی»، «محسن رضوانی»، «محمود حبیبی کسبی»، «امیر ارجینی» و ... .
***
۱ . خیال کن که غزالم
گوش کردن به آهنگ
صدای گرم و خوش‌آهنگ «محمد اصفهانی» که از طراز اول‌ترین خوانندگان ایرانی است و در ماه مبارک رمضان، با قرائت دعاهای افطار و سحر مهمان خانه‌های ایرانیان می‌شود، اگر با شعر خوب «محسن رضوانی» و آهنگسازی هنرمندانۀ «آریا عظیم نژاد» همراه شود، حاصل به یقین اثری ماندگار خواهد بود؛ درست مانند اتفاقی که در قطعۀ « خیال کن که غزالم» افتاده است. وقتی محمد اصفهانی غزل خوب رضوانی را می‌شنود، مشتاق می‌شود آن را بخواند. به همین جهت، این شعر را برای چکش‌کاری به استاد علی معلم دامغانی نشان می‌دهد و ایشان، تغییراتی را روی این غزل آیینی انجام می‌دهند. آن‌چه در این قطعه خوانده شده است، در حقیقت نسخۀ تغییر یافتۀ شعر است و نسخۀ اصلی شعر محسن رضوانی، کمتر شنیده شده است. شاید بتوان گفت بعضی سطرها در نسخۀ استاد معلم زیباتر شده‌اند و همچنین بعضی دیگر در همان نسخۀ رضوانی بهتر بودند. در این‌جا، هر دو نسخه را می‌آوریم.
"نسخۀ اجرا شده"
شبیه مرغک زاری کز آشیانه بیفتد
جدا ز دامن مادر، به دام دانه بیفتد
ز نازکی ز ندامت، ز بیم صبح قیامت
بدان نشان که شنیدی،سری به شانه بیفتد
به کارآنکه برون ازبهشت گشته عجب نیست
که در جهنم غربت، به یاد خانه بیفتد
نشان گرفته دلم را، کمان ابروی ماهی
خدای را که مبادا، دل از نشانه بیفتد
دلم به کشتی کربت، به طوف لجه غربت
چو از کرانه ی تربت، به بیکرانه بیفتد
شوم چو ابر بهاران، ز جوش اشک چو باران
که دانه دانه برآید، که دانه دانه بیفتد
جهان دل است و تو جانی، نه بلکه جان جهانی
کم سکندر و دارا، کزین فسانه بیفتد
خیال کن که غزالم، بیا و ضامن من شو
بیا که آتش صیاد، از زبانه بیفتد
الا غریب خراسان، رضا مشو که بمیرد
اگر که مرغک زاری از آشیانه بیفتد
"نسخۀ اصلی"
شبیه مرغک زاری کز آشیانه بیفتد
جدا ز دامن مادر به دام دانه بیفتد
شبیه طفل جسوری که رنج داده پدر را
برای گریه‌اش اینک به فکر شانه بیفتد
درست مثل جوانی شرور و عاصی و سرکش
که وقت غصه و غربت به یاد خانه بیفتد
نشان گرفته دلم را کمان ابروی ماهت
دعا بکن که مبادا دل از نشانه بیفتد
همیشه وقت زیارت، شبیه پهنه دریا
تمام صورت من در پی کرانه بیفتد
شبیه رشته تسبیح پاره ، دانه اشکم
به هر بهانه بریزد به هر بهانه بیفتد
ولیِّ عهد دلم نه، تو شاه کشور قلبی
که با تو قصه جمشید، در فسانه بیفتد
خیال کن که غزالم بیا و ضامن من شو
بیا که آتش صیاد از زبانه بیفتد
الا غریب خراسان! رضا مشو که بمیرد
اگر که مرغک زاری از آشیانه بیفتد ...
۲ . آمدم ای شاه پناهم بده
گوش کردن به آهنگ
این آهنگ شاید معروف‌ترین قطعه‌ای باشد که مردم با شنیدن نام امام هشتمشان به یاد می آورند. قطعه‌ای که گاه در خنکای سحر حرم، پیش از اذان از گلدسته‌ها پخش می‌شود و اشک شوق به دیده‌ی زائران می‌نشاند. این اثر که هفتۀ گذشته مستندی از قصۀ ساخت آن با نام «فرصت عشق» از رسانۀ ملی پخش شد، شعری است از شاعر سرشناس اهل بیت (ع)، «حبیب الله چایچیان»، متخلص به «حسان»، که استاد «محمدعلی کریمخانی» با صدای گرم و کهن خود، آن را خوانده است. آهنگسازی و تنظیم این قطعۀ جاودان نیز، بر عهدۀ «آریا عظیم‌نژاد» بوده است که اهالی موسیقی بیشتر او را با موسیقی متن فیلم به یاد ماندنی «میم مثل مادر» به خاطر می‌آورند. این اثر اولین بار، در «مستند ایران» که مجموعۀ تلویزیونی مستندی درمورد زیبایی‌های ایرانبه کارگردانی «کریم مجتهدی» است، پخش شد.
آمدم ای شاه ، پناهم بده
خط امانی ز گناهم بده
ای حرمَت ملجأ در ماندگان
دور مران از در و راهم بده
ای گل بی‌خار گلستان عشق
قرب مکانی چو گیاهم بده
لایق وصل تو که من نیستم
اذن به یک لحظه نگاهم بده
ای که حریمت به مثَل کهرباست
شوق و سبک‌خیزی کاهم بده
تا که ز عشق تو گدازم چو شمع
گرمی جان‌سوز به آهم بده
لشگر شیطان به کمین من است
بی‌کسم ای، شاه پناهم بده
از صف مژگان نگهی کن به من
با نظری، یار و سپاهم بده
در شب اول که به قبرم نهند
نور بدان شام سیاهم بده
ای که عطا خش همه عالمی
جملۀ حاجات مرا هم بده
۳ . ولایت عشق
گوش کردن به آهنگ
مجموعۀ تلویزیونی «ولایت عشق»، اثر ماندگار «مهدی فخیم‌زاده» که حول محور زندگی امام رضا (ع) ساخته شده است، با تیتراژ پایانی خود در ذهن بینندگانش نقش بسته است. «محمد اصفهانی» با هنرمندی تمام، این تیتراژ را با ترانهای از «پیام پارسا» اجرا کرده است و موسیقی فاخر زنده‌یاد «بابک بیات» نیز به یاری او آمده است. این قطعه، از بهترین‌های کارنامۀ استاد بیات است و اوج هنر او را نشان می‌دهد.
بشکن سبوی باده را
مستی تویی، هستی تویی
در این سرای نیستی
هستی تویی، مستی تویی
تو آفتاب هشتمی
سر چهارده عدد
بیدار کن خواب مرا
از وحشت این دیو و دد
بنگر که از هفت آسمان
جایی فرا سوی زمان
نوری هبوط می‌کند
در غربت این لامکان
بنگر که دریا خون شده
فواره‌ها گلگون شده
لیلای بی دل را ببین
از عشق تو مجنون شده
در این غروب واپسین
از چتر خورشید یقین
نور حقیقت می چکد
بر خاک مشکوک زمین
فریاد و بانگی می‌رسد
عالم سکوت می‌کند
از هیبتش سلطان دهر
آسان سقوط می‌کند
آدم هراسان می‌شود
محشر نمایان می‌شود
از تاول آئینه‌ها
خورشید گریان می‌شود
تقدیر ما در دست توست
زنجیر بر دستان ما
ما را رها کن از عدم
هستی بده بر جان ما
۴ . شاه خراسانیم
گوش کردن به آهنگ
شاید برخی ندانند که تاجیکستان، مسلمانان بسیاری دارد که دلدادۀ امام رضا علیه‌السلام هستند. «دولتمند خلف»، یکی از این مسلمانان و بی‌شک، بزرگترین خوانندۀ تاجیک است. او که بیشتر به خواندن اشعار زیبای مولانا شهره است، شعری از «محمود حبیبی کسبی»، شاعر جوان و موفق ایرانی را که موفقیت در جشنوارۀ شعر فجر را نیز در کارنامۀ خود دارد، به آواز خوانده است. این آهنگ که از آهنگ‌های رضویِ زیبا و محبوب سال‌های اخیر است را « طویجان نیازی» هنرمند تاجیکستانی آهنگسازی کرده است.
شاه پناهم بده، خستۀ راه آمدم
آه نگاهم مكن، غرق گناه آمدم
گر بپذیری رضا، ور نپذیری قضا
زائر ناخواندهام، خواه نخواه آمدم
راه خراسان چنین، ماه خراسان چنان
شاه خراسان ببین، بهر پناه آمدم
شاه خراسانیم، رستم دستانیم
دست مرا رد مكن، بر درِ شاه آمدم
آن دم زندانیم، بازدم جان شده
از قفس سینهها، همچون آه آمدم
پیرهن یوسفم! یا كفن یوسفم؟
بوی تن یوسفم، كز دل چاه آمدم
بستۀ بست تو ام، لولی مست تو ام
ضربۀ شصت تو ام، بر دف ماه آمدم
مشهدِ مشهودِ من، حضرتِ محمودِ من
طالعِ مسعودِ من، نامه سیاه آمدم
شافی دارالشفا، پنجره فولاد كو؟
در طلب شاخه ای، مهرگیاه آمدم
باد موافق وزید، از طرف صحن قدس
نام مرا خواند و رفت، چون پرِ كاه آمدم
۵ . یه کلاغ روسیاه
گوش کردن به آهنگ
یکی از قطعات معروفی که در سال ۸۴ به سرعت در میان مردم به محبوبیت رسید، قطعه‌ای به نام «یه کلاغ روسیاه» از هنرمند جوان و بهنام، «محسن چاووشی» است. ترانۀ این اثر متعلق به «امیر ارجینی» است و در این شعر، قصۀ کلاغی را روایت کرده است که به همراه کبوتران همیشگی حرم امام رضا (ع) قصد زیارت آن گنبد طلایی را دارد. این قطعه در آن دوران با اقبال زیادی مواجه شد و بسیاری از محبان امام، آن را زیر لب زمزمه می‌کردند و در حقیقت، یکی از شاخص‌ترین آهنگ‌های امام رضایی است. آهنگسازی این قطعه نیز بر عهدۀ محسن چاووشی بوده است و در آلبوم «سنتوری» (مربوط به موسیقی فیلم سنتوری داریوش مهرجویی) هم تکرار شد.
تو دل یه مزرعه، یه کلاغ روسیاه
هوایی شده بره پابوس امام رضا
اما هی فک می‌کنه اونجا جای کفتراس
« آخه من کجا برم؟ یه کلاغ که روسیاس
من که توی سیاهیا، از همه روسیاترم
میون اون کبوترا با چه رویی بپرم؟»
تو همین فکرا بودش کلاغ عاشقمون
یه دلش میگفت برو، یه دلش میگفت بمون
که یهو صدایی گفت:« تو نترس و راهی شو!
به سیاهی فک نکن! تو یه زائری، برو!»
من که توی سیاهیا از همه روسیاترم
میون اون کبوترا با چه رویی بپرم
۶ . کاشکی بازم تو حرم
گوش کردن به آهنگ
دیگر قطعه‌ای که «محسن چاووشی» در سال ۸۹ به امام رضا تقدیم کرد، قطعۀ «کاشکی بازم تو حرم» است که مانند قطعۀ پیشین، ترانه‌سرای آن «امیر ارجینی» است. این قطعه برای اولین بار در آلبوم مناسبتی «هشت» در کنار هفت قطعۀ دیگر، به امام رضا پیشکش شد و آهنگسازی آن نیز بر عهدۀ خود چاووشی بوده است.
بین از کجا میام که هنوز مسافرم
که هنوز نیومده هوایی شدم برم
به چی دل بستم که از همه دل کندم
که به دنیا و غم دنیا می‌خندم
کاشکی بازم تو حرم با کفترات بپرم
پیش تو پر بگیرم ازت خبر بگیرم
کاشکی بازم تو حرم با کفترات بپرم
پیش تو پر بگیرم ازت خبر بگیرم
روسیاهم که هنوز از تو خیلی دورم
مهربونی با من اما انگار کورم
اگه دورم از تو، تو به من نزدیکی
دلمو می‌بینی حتی تو تاریکی
چی میشه یه بار دیگه باز بیام پا بوست
که میخوام غرق بشم توی اقیانوست
چی میشه یه بار دیگه باز بیام پا بوست
که میخوام غرق بشم توی اقیانوست
کاشکی بازم تو حرم با کفترات بپرم
پیش تو پر بگیرم ازت خبر بگیرم
۷ . در حرم قدس
گوش کردن به آهنگ
«علیرضا افتخاری»، خوانندۀ پیشکسوت موسیقی سنتی ایران نیز در کارنامۀ کاری خود، چندین اثر پیشکش شده به محضر امام رئوف (ع) دارد. این آهنگ که در آلبوم «رازگشا» قرار دارد، « در حرم قدس» نام دارد و «عباس خوشدل»، با ذوق و قریحۀ خوب خود برای آن آهنگ ساخته است. این اثر نیز در میان محبان امام رضا (ع)، بالاخص آنان که موسیقی اصیل ایرانی را می‌پسندند، مورد توجه است. ترانه، گزیدهای از ابیات مثنوی بسیار زیبای زنده‌یاد استاد «رهی معیری» شاعر بسیاری از تصنیفهای ماندگار موسیقی سنتی است.
دیده فرو بسته‌ام از خاکیان
تا نگرم جلوه افلاکیان
شاید از این پرده ندایی دهند
یک نفسم راه به جایی دهند
ای که بر این پردۀ خاطرفریب
دوخته‌ای دیدۀ حسرت نصیب
آب بزن چشم هوسناک را
با نظر پاک ببین پاک را
آن که در این پرده گذر یافته است
چون سحر از فیض نظر یافته است
خوی سحر گیر و نظر پاک باش
راز گشایندۀ افلاک باش
خانۀ تن، جایگه زیست نیست
در خور جان فلکی نیست، نیست
آن که تو داری سر سودای او
برتر از این پایه بود جای او
چشمۀ مسکین نه گهرپرور است
گوهر نایاب به دریا در است
ما که بدان دریا پیوسته‌ایم
چشم ز هر چشمه فروبسته‌ایم
پهنۀ دریا چو نظرگاه ماست
چشمۀ ناچیز نه دلخواه ماست
پرتو این کوکب رخشان نگر
کوکبۀ شاه خراسان نگر
آینۀ غیبنما را ببین
ترک خودی گوی و خدا را ببین
هر که بر او نور «رضا» تافته است
در دل خود گنج رضا یافته است
سایه شه مایۀ خرسندی است
ملک «رضا» ملک رضامندی است
کعبه کجا؟ طوف حریمش کجا؟
نافه کجا، بوی نسیمش کجا؟
خاک ز فیض قدمش، زر شده
وز نفسش نافه معطر شده
من کیم؟ از خیل غلامان او
دست طلب سوده به دامان او
ذرۀ سرگشته خورشید عشق
مرده، ولی زندۀ جاوید عشق
شاه خراسان را، دربان منم
خاک در شاه خراسان منم
چون فلک آیین کهن‌ساز کرد
شیوۀ نامردمی آغاز کرد
چاره‌گر از چاره‌گری بازماند
طایر اندیشه ز پرواز ماند
با تن رنجور و دل ناصبور
چاره از او خواستم از راه دور
نیم‌شب از طالع خندان من
صبح برآمد ز گریبان من
رحمت شه درد مرا چاره کرد
زنده‌ام از لطف دگرباره کرد
بادۀ باقی به سبو یافتم
و این همه از دولت او یافتم
۸ . حج تهیدستان
گوش کردن به آهنگ
«حجت اشرف زاده» که با قطعۀ معروف «ماه و ماهی» در ذهن مخاطبان موسیقی مانده است، اثر زیبایی در رثای امام رضا (ع) خوانده است که «حج تهیدستان» نام دارد. ترانۀ این اثر متعلق به «سعید بیابانکی» است و «حمید اکبرزاده» آهنگسازی آن را انجام داده است.
من آمدم من آمدم
خندان و گریان آمدم
دارالشفای من تویی
سوی خراسان آمدم
رو بر نگردانم دمی
از گنبد و گلدسته ات
شاها نظرکن گوشه ای
بر زائر دلخسته ات
ای ماه هشتم پیش تو
خورشید ، کوتاه آمده
بهر طواف کوی تو
هفت آسمان راه آمده
ایمان تویی، اکرام تو
رحمت تویی باران تویی
از راه دوری آمدم
حج تهیدستان تویی
بهر گدایی آمدم
من تشنه لب تا خانه ات
شاها بنوشان بر لبم
از آب سقاخانه ات
شاید شفا پیدا کند
در این غریب آباد تو
بستم دل دیوانه را
بر پنجره پولاد تو
پیش کبوترهای تو
از گندمی کمتر منم
امشب ببین گلهای اشک
روییده بر پیراهنم