شهرستان ادب: نخستین صفحه از پرونده‌ی ادبیات جنگ و دفاع مقدس را با یادداشتی از فاطمه بهروزفخر به‌روز می‌کنیم؛ بهروزفخر در این یادداشت به چیستی آن‌چه ادبیات جنگ نامیده می‌شود، پرداخته است. با هم این یادداشت را می‌خوانیم:
ادبیات داستانی از آغاز تا به امروز بستر مناسبی برای بازنمایی پدیده‌های اجتماعی و تاریخی بوده است که نویسندگان در قالب و ژانرهای مختلف به فراخور سبک و سیاق ادبی و پشتوانه فکری‌شان به آن پرداخته‌اند. جنگ نیز به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی و تاریخی بارها و به روش‌های مختلف موضوع و دستمایة آثار بسیاری چه در ادبیات ایران و چه در ادبیات غرب قرار گرفته است که می‌توان ردپای پررنگ آن را در زمان وقوع جنگ و حتی سال‌های پس از جنگ نیز در تاریخ ادبیات هر ملتی مشاهده و بررسی کرد. جنگ دغدغه افراد زیادی بوده است، به همین دلیل در ادبیات داستانی ایران نیز شاهد آثار متنوعی هستیم که نویسندگان آن‌ها گاه همان رزمندگان دیروز و حاضر در جبهه‌ها بودند و گاه نویسندگان جوانی که اگرچه جنگ را از نزدیک ندیده‌اند، اما شاهد عواقب جنگ و شرایط پس از جنگ بوده‌اند.
حال قبل از هر بحث و تحلیلی ممکن است این سؤال ذهن مخاطبان بسیار و علاقه‌مندان به ادبیات داستانی جنگ را به خودش مشغول کند که اصطلاح «ادبیات داستانی جنگ» دقیقاً به کدام آثار اطلاق می‌شود یا یک اثر ادبی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد که جزو ادبیات داستانی جنگ تلقی شود. آیا تمام عناصر و محتوای یک اثر ادبی باید به جنگ اشاره داشته باشند تا آن را یک اثر ادبی در حوزه ادبیات جنگ تلقی کنیم. آیا می‌توان اثری را که به توصیف صحنه‌های نبرد و سربازان حاضر در جنگ پرداخته اما موضوع و محتوای اصلی آن جنگ نیست، در دسته‌بندی آثار داستانی جنگ قرار دارد. با وجود چنین سؤالات و دغدغه‌های ذهنی مخاطبان جدی این نوع ادبی، در ابتدا باید تعریفی جامع و کامل از ادبیات داستانی جنگ ارائه کرد. نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و غربی هر کدام به‌فراخور تاریخ ادبیات داستانی‌شان تعاریفی از ادبیات داستانی جنگ ارائه کرده‌اند که در اینجا و برای آغاز پرونده ادبیات جنگ و دفاع مقدس به ارائه مهم‌ترین آن‌ها اکتفاء می‌کنیم.
ادبیات جنگ یک اصطلاح (term) پذیرفته‌شده در تقسیم‌بندی انواع ادبی (genre) است. در دانش‌نامه ادب فارسی نیز ذیل تعریف ادبیات جنگ آمده است: «ادبیات جنگ به نوشته‌هایی گفته می‌شود که به نوعی به مسئله جنگ و مقوله‌های مرتبط با آن می‌پردازد. این تعریف ذکرشده در دانش‌نامة ادب فارسی تعریفی کلی است و مخاطب را با این سؤال مواجه می‌سازد که حال، «مقوله‌های مرتبط با جنگ» چه مقوله‌هایی هستند و چه ویژگی‌ها و مشخصه‌هایی دارند. ازآنجایی‌که لازم است مرز بین رمان یا داستانی که منحصراً به موضوع جنگ می‌پردازد و تمام عناصر داستان در خدمت موضوع است با رمان یا داستانی که تنها از جنگ و موضوع جنگ برای پیشبرد بخشی از داستان بهره گرفته، مشخص شود، باید به شرح و تحلیل «مقوله‌های مرتبط با جنگ» در این تعریف کلی پرداخت.
مسعود کوثری نیز در کتاب تأملی در جامعه‌شناسی ادبیات در توضیحی درباره‌ی ادبیات جنگ می‌نویسد: «ادبیات جنگ هم شامل آن دسته از آثاری می‌شود که به توصیف جنگ، رزمندگان، وقایع و صحنه‌های جنگ، ادوات و ابزار جنگ، نقشه‌ها و فنون جنگ و... می‌پردازد و هم آن دسته که غیرمستقیم مسائل مربوط به جنگ نظایر مهاجرت، بمباران شهرها، خانواده رزمندگان، ترغیب افراد به پیوستن به جبهه‌ها، مسائل پشت جبهه را توصیف می‌کنند. همچنین ادبیات جنگ نه‌تنها شامل آثار ادبی تولیدشده در صحنه‌های جنگ و زمان جنگ، بلکه آثار تولید شده در خارج صحنه‌های نبرد و زمان پس از جنگ را نیز دربرمی‌گیرد.»
با توجه به توضیحات بالا می‌توان به این نتیجه رسید که در بعضی رمان‌ها اگرچه هیچ‌کدام از حوادث و اتفاقات داستان در زمان جنگ وقوع نیافته‌اند، شخصیت‌ها و کنش آن‌ها در صحنه‌های نبرد و جنگ نیست و هیچ نشانی از تسلیحات، فضای جنگی و تنش وجود ندارد، اما جنگ چنان با موضوع داستان و زندگی شخصیت‌ها گره خورده است که نمی‌توان این اثر را اثری غیر از داستانی جنگی دانست. برای مثال در تمامی صفحات رمان موفق «تفنگت را زمین بگذار» اثر دالتون ترامبو ما شاهد توصیف و حضور هیچ سرباز، وضعیت جنگی و یا توصیفی از صحنه‌های نبرد نیستیم. شخصیت اصلی این رمان سربازی آمریکایی است که در جریان جنگ جهانی اول، همة اعضای حیاتی بدن خود را از دست داده اما زنده مانده است. این رمان که از زبان «جو» این سرباز آمریکایی روایت می‌شود، بدون داشتن فضا و اتمسفری جنگی، رمانی با موضوع جنگ است، زیرا مخاطب از خلال روایت تلخ و ناامیدانة راوی و دست و پا زدن او بین زنده ماندن و مردن به مصائب جنگ و حضور او به‌عنوان سرباز پی می‌برد. از این دست رمان‌ها چه در ادبیات داستانی جنگ در غرب و چه در ادبیات داستانی جنگ در ایران، به‌وفور دیده می‌شود.
محمد حنیف نیز به‌عنوان پژوهشگر حوزه ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس چنین تعریفی از ادبیات جنگ ارائه کرده است: «داستانی که از جنگ، براي جنگ، دربارة جنگ و حواشی آن نوشته می‌شود، ادبیات داستانی جنگ محسوب می‌گردد؛ با این توصیف برخی داستان‌هاي سیاسی، اجتماعی و حتی اقلیتی نیز می‌تواند در زمرة داستان‌هاي جنگی قرار بگیرند، زیرا ممکن است داستانی به روابط سیاسی بین دو دولت متخاصم بپردازد و با بررسی زمینه‌اي وقوع جنگ، مناسبات سیاسی منجر به جنگ یا ترك مخاصمه، تسلیم یک طرف پیروزي، شجاعت و یا ضیافت طرف دیگر را بررسی نماید.»
در پایان این نوشتار لازم است به این نکته نیز اشاره کنیم که بنابر نظر کامران پارسی‌نژاد از پژوهشگران حوزه ادبیات جنگ و دفاع مقدس، تحلیلگران، ژانر تراژدی را هم در شکل‌گیری داستان‌های جنگ سهیم می‌دانند. در غرب تراژدی‌های معروفی که توسط نمایش‌نامه‌نویسانی چون سنکا، کریستف فرمالو، شکسپیر و سوفولکس پدید آمد، توانست در روند جریان تولید داستان‌های جنگی معاصر سهم به‌سزایی داشته باشد. مثلاً آن‌ها هنری پنجم شکسپیر را الگوی تمام‌عیار اثر جنگی می‌دانند که در آن تاریخ، فنون نظامی، آیین، فرهنگ و شیوه‌های رزم در قالب داستانی روایت شده است. او معتقد است رمانس‌های خلق‌شده در ابتدای دورة مدرن نیز تأثیر زیادی بر شکل‌گیری ادبیات داستانی جنگ گذاشت و آثار نویسندگانی همچون سروانتس عناصر تشکیل‌دهندة داستان‌های جنگی را در اختیار نویسندگان علاقه‌مند قرار داد. همچنین خلق آثاری چون دُن کیشوت و ملکة پریان باعث شد که بعدها نحوة شخصیت‌پردازی افراد حاضر در یک داستان جنگی پایه‌ریزی شود. ولی از قرن نوزدهم و با آغاز جنگ‌های جهانی می‌توان در میان آثار ادبی، داستان‌های جنگی‌ای را دید که تماماً از نظر معنا، محتوا و تکنیک مستقل هستند. سه رمان شناخته‌شده با عنوان‌های جنگ و صلح تولستوی که شرح جنگ ناپلئون در روسیه است، رمان پارما اثر استدال که روایتگر نبرد واترلو است و نشان سرخ دلیری نوشتة استیفن کرین که جنگ‌های داخلی آمریکا را به‌تصویر می‌کشد، جزء رمان‌های مدرن با موضوع جنگ دانست که بعدها مورد توجه سایر نویسندگان قرار گرفت و حکم الگویی برای این گونة ادبی را پیدا کرد. علاوه‌براین‌ها از بین آثار خلق‌شده در قرن بیستم نیز می‌توان به آثاری همچون سفر به انتهای شب نوشتة لوئی فردینان سلین (دربارة جنگ جهانی اول)، برهنه‌ها و مرده‌ها نوشتة نورمن میلر (دربارة جنگ جهانی دوم)، امید نوشتة آندره مالرو (دربارة جنگ داخلی اسپانیا) اشاره کرد که هم تکنیک و هم محتوا در خدمت موضوع جنگ هستند.
در ادامه‌ی پرونده ادبیات جنگ و دفاع مقدس، با مطالب بیشتر به نقد و بررسی و همچنین تحلیل برخی از آثار شاخص ادبیات جنگ در ایران و جهان می‌پردازیم.
منابع:
حنیف، محمد و محسن(1388)، کندوکاوی پیرامون ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس، چاپ اول، تهران: انتشارات پژوهشکده علوم و معارف دفاع مقدس
- حنیف، محمد و محسن(1396)، نوشتن در سایه جنگ، چاپ اول، تهران: شهرستان ادب