شهرستان ادب به نقل از خبرگزاری تسنیم: آثار و آسیب‌های جنگ به‌مثابۀ یک‌رویداد عظیم با ابعاد مختلف اجتماعی‌فرهنگی، همواره دست‌مایه‌ای قوی برای خلق آثار هنری به‌ویژه در ساحت ادبیات بوده‌اند. روایت‌های جنگ آن‌گاه که پا را از دایرۀ روایت صرف و مستندنگاری محض بیرون می‌گذارند و به درگیری‌های ذهنی و چالش‌های روانی افراد حاضر در جنگ می‌پردازند، جنبۀ داستانی‌تری پیدا می‌کنند. این درست همان‌چیزی است که امروز، پس از گذر نزدیک به سه‌دهه از پایان جنگ و تولید هزاران‌اثر هنری با محتوای جنگ، بیش از هرچیز به آن نیازمندیم؛ درست شبیه چیزی که در «نقل گیتی» اتفاق افتاده است.
«محمد خسروی‌راد» نام تازه‌ای در عرصۀ ادبیات دفاع مقدس ایران نیست. او پیش از رمان نقل گیتی، 25 مجموعه‌داستان و مستند و زندگی‌نامه‌نوشت را به رشتۀ تحریر درآورده است که اگر نگوییم همه، قریب به اتفاقشان پیرامون دفاع مقدس‌اند. این نویسندۀ کهنه‌کار مشهدی اما، در رمان تازه‌اش، به سراغ ایدۀ درخشانی رفته که به خودی خود، جذاب و تأمل‌برانگیز است: بازخوانی جنگ از زبان یک‌مجاهد عراقی.
کم نبودند عراقی‌های روشن‌ضمیری که در طول هشت‌سال جنگ ایران و عراق، به ناحق‌بودن رژیم بعث صدّام پی بردند و از آن جدا شدند. اینان چون از شرّ استخبارات و نیروهای امنیتی رژیم صدّام در امان نبودند، غالباً به ایران پناه می‌آوردند و بسیاری‌شان برای جبران مافات، به سنگر رزمندگان ایرانی می‌پیوستند و «مجاهد» نام می‌گرفتند. «سهیل علاوی»، شخصیت اول مرد رمان نقل گیتی هم یکی از همین‌‌مجاهدهاست. او حالا، پس از هجده‌سال زندگی در ایران با دختری مشهدی به نام «گیتی درخشان»، تصمیم گرفته به کشور خودش برگردد و مجاور کربلای معلی شود. همین‌تصمیم، زندگی مشترک او را به مخاطره انداخته؛ چرا که همسرش راضی به ترک میهن نیست. سرانجام، این‌دو تصمیم می‌گیرند هریک مدتی را در میهنشا، به دور از دیگری بگذراند و در این‌مدت، طی مکاتباتی به بازخوانی زندگی و عقایدشان بپردازند. این‌مکاتبات که در فصول مجزا از زبان این‌دو روایت شده، شالودۀ اصلی نقل گیتی است.
شاید به مدد همان25تجربۀ پیشین و شاید به پشتوانۀ عمری که در راه ادبیات دفاع مقدس گذشته، قلم محمد خسروی‌راد، صیقل‌خورده و خواناست. زبان و لحن رمان او، بسیار روان و خوش‌خوان است و بی‌دست‌انداز، مخاطب را با خود همراه می‌کند. جمله‌بندی‌های او یک‌سروگردن بالاتر از رمان‌های مشابه‌اند و نشان از وسواس او در انتخاب کلمات دارند. حجم کمتر از دویست‌صفحه‌ای کتاب هم به مدد او آمده تا سخت‌گیرانه، اختصار را رعایت کند. فصل‌ها درست همان‌جا که باید، تمام می‌شوند؛ چنان که گاه سفیدخوانی‌های پنهانی در پایان فصول برای او که بخواهد بیشتر بیندیشد، وجود دارد. در عین حال، نویسنده از توصیف‌های خوب و صحنه‌پردازی‌های ظریف غافل نشده. نمونۀ موفق این‌امر، پرداختن به ماجرای پیرمرد و پیرزنی است که پس از اشغال خرمشهر، خانه‌شان را ترک نمی‌کنند. روابط عاشقانۀ این‌زوج کهنسال و نحوۀ مواجهۀ آن‌ها با زندگی پس از آغاز جنگ و مهم‌تر و ایدئولوژیک‌تر از آن، مرگ، از لحظات درخشان این‌رمان است؛ چنان که بخش مهمی از مکاتبات سهیل و گیتی را به خود اختصاص داده است. شاید این‌زوج که تا آخرین‌نفس در کنار هم و به پای هم و وطنِ هم می‌مانند، الگویی زیبایند مقابل چشم زوج جوانی که با اولین‌اختلاف جدی در زندگی، تا پله‌های محضر طلاق پیش رفته‌اند.
اختصار مذکور، در لحظه هم مزیت کتاب است و هم مضرّت آن. گاهی دلمان می‌خواهد نویسنده حوصلۀ بیشتری به خرج بدهد و بیشتر و دقیق‌تر برایمان بگوید، اما فصل به سرعت تمام می‌شود و ما، گاه با سؤال‌های بی‌جواب، تنها می‌مانیم. در طول رمان، شخصیت دیگری وجود دارد که برخلاف سهیل، یک‌ایرانی مرزنشین است که در غالب یک‌عراقی، به رژیم بعث نفوذ کرده است. او رابط و وسیلۀ پیوستن سهیل به سپاه بدر ایران است. ابهامی که نویسنده، تعمدانه در شرح زندگی این‌شخصیت باقی گذاشته، ابهامی که خود سهیل هم چندین‌بار به آن اشاره می‌کند، ابهامی شیرین است. گرچه پاسخ سؤالاتمان را دربارۀ او و «ام آدم»، همسر عراقی‌اش نمی‌گیریم، اما از این‌بی‌جوابی لذت می‌بریم؛ آن‌گونه که می‌گوییم: «مگر همواره لازم است سایۀ گره‌گشایی تمام و کمال بر رمانی گسترده باشد؟! بگذار گاهی هم از بعضی چیزها، ناگفته و ندانسته رد شویم. مگر زندگی جز این است؟!» اما فارغ از این‌ابهام بزرگ، با مثال‌های دیگری هم در کتاب روبه‌روییم که آن‌ها دیگر اذیتمان می‌کنند! مهم‌ترین آن‌ها هم شخصیتی به نام «احمد» است، دیگرمجاهدی که پس از سال‌ها زندگی در ایران، بی‌اطلاع خانواده‌اش، آن‌ها را رها کرده و به عراق بازگشته است. سرنوشت و پایان این‌شخصیت در دو، سه‌جملۀ مبهم که ما را تنها به مرگ او می‌رسانند، خلاصه شده و نمی‌فهمیم عشق پرشور او چگونه به چنین‌سفر بی‌خبر بی‌بازگشتی انجامیده؛ چنان که خانواده و فرزندانش را در مضیقه‌ای شدید برای گذران زندگی انداخته. چه در حد و اندازۀ سؤالاتی که پیرامون چرایی و چندوچون یک‌شخصیت همچون احمد در ذهنمان شکل می‌گیرند و چه در قامت عطش جواب‌داده‌نشده‌ای که برای توصیفات بیشتر و پرداختن بیشتر به روایت‌ها داریم؛ این‌نقاط کور پس از پایان کتاب در ذهنمان می‌مانند.
نویسنده در مصاحبه‌ای متذکر شده نقل گیتی، اولین‌جلد از یک‌سه‌گانه است و او قصد دارد در دوجلد بعدی، به داستان ام آدم و احمد بیشتر بپردازد. گمان می‌کنم ذکر این‌نکته در پیشانی‌نوشت کتاب بسیار ضروری بوده و از آن غفلت شده است. به‌یقین بسیاری از مخاطبان کتاب از این‌حقیقت بی‌خبرند و بلاتکلیفی برخی از روایت‌ها و شرح برخی از شخصیت‌ها آن‌ها را خواهد آزرد.
نقطۀ درخشان دیگری که دربارۀ نقل گیتی وجود دارد، انتخاب شخصیت‌های آن است. سهیل به‌عنوان ستوانی که مدتی با سرهنگ‌ها و درجه‌داران حزب بعث زیسته و حتی با آن‌ها همراه شده است، ذره‌بینی جذاب است برای نمایاندن حقیقتی که آن‌سوی جبهۀ نبرد، در سنگر عراقی‌ها، نشنیده مانده. گرچه سهیل بعدتر به سپاه بدر ایران می‌پیوندد و توّاب می‌شود، اما در زمان حضور در میان سربازان صدّام، به‌شدت حقیقی و جدا از اغراق و تقدس‌مآبی تصویر می‌شود. ناباورانه می‌خوانیم که در جلسه‌ای که سران حزب برای تعیین تکلیف وضعیت آن‌زوج کهنسال ساکن خرمشهر تشکیل داده‌اند، این سهیل است که پیشنهاد کشتن آن‌دو را می‌دهد! گرچه با تمام قوا تلاش می‌کند این‌اشتباه را جبران و از وقوع فاجعه جلوگیری کند، اما جوّ حاکم بر سنگر بعثی‌ها، اثری را که باید، بر او می‌گذارد. برای مخاطبی که خط‌کش‌به‌دست، منتظر است تا شعارزدگی و کلیشه را در یک‌اثر دفاع مقدس اندازه بگیرد و عیار صداقت اثر را بسنجد، نقل گیتی کتابی است که به راحتی دم به تله نمی‌دهد!
مزیت دیگر کتاب این است که اگرچه گفتگوها در قالب مکالمات مکتوب پستی و الکترونیکی اتفاق افتاده‌اند، اما به همان فرمت به مخاطب عرضه نشده‌اند و به قد و قوارۀ داستان نزدیک‌ترند. پس انتظار مواجه‌شدن با ساختاری همچون «ازبه» رضا امیرخانی را نداشته باشید! نامه‌ها بی‌سلام و خداحافظی‌اند و بیش از آن‌که نامه باشند، روایت‌اند. انگار هرشخصیت حرف خودش را می‌زند و نگاه خودش را به دیگری می‌رساند و می‌رود سراغ نامۀ بعد. سهیل و گیتی، گاه به حرف‌های هم واکنش نشان می‌دهند، اما این گاه‌ها، بسیار اندک‌اند.
دوصدایی‌بودن روایت این‌کتاب هم از دیگر مؤلفه‌های موفقیت آن است. پازل روایت با دو راوی برایمان کامل می‌شود. بخشی از خاطرۀ روز خواستگاری سهیل از گیتی را از پشت پنجرۀ اتاق، از چشم گیتی می‌بینیم و بخشی دیگر را از زبان سهیل می‌خوانیم. خسروی‌راد کوشیده در شخصیت‌پردازی، تفاوت نگاه زنانه و مردانه را دریابد و آن را در اثرش اعمال کند. نسبتاً هم موفق بوده، اما آن‌چه از آن غفلت کرده، «لحن» است. لحن گیتی به‌عنوان یک‌دختر مرفه مشهدی با لحن سهیل به‌عنوان یک‌مجاهد عراقی‌الاصل ساکن ایران هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند. هیچ! چنان که همان‌کلمات و جملاتی که سهیل می‌گوید، می‌توانند به‌سادگی در دهان گیتی بنشینند. به نظر می‌رسد نویسنده برای رسیدن به تمایز این‌دولحن و زیرساخت‌های شخصیت‌ها که این‌تمایز را میسر می‌کنند (ساده‌تر از هرچیز، تفاوت ملیت و زبان این‌دو)، دقت کافی را لحاظ نکرده و به ساده‌ترین‌شکل ممکن، «به قول ما مشهدی‌ها» و «در زبان شما ایرانی‌ها»، بسنده کرده است.
برای قضاوت نهایی دربارۀ نقل گیتی، باید تأمل کرد. پیش از انتشار دوجلد دیگر از این‌سه‌گانه و مشخص‌شدن سرنوشت شخصیت‌های درمه‌مانده، نمی‌توان به قطعیت سخنی گفت. تا همین‌جا اما، می‌توان به ذکر این‌نکته بسنده کرد که این‌رمان، رمانی بسیار خوش‌خوان، روان و جذاب است که به‌راحتی مخاطب را به دنبال خودش می‌کشاند و طی مجالی 180صفحه‌ای، او را به روزگاری از جنگ می‌برد که پیش از این، کمتر از آن دیده و خوانده است.
نام الزامی می باشد
ایمیل الزامی می باشد آدرس ایمیل نامعتبر می باشد
Website
درج نظر الزامی می باشد
من را از نظرات بعدی از طریق ایمیل آگاه بساز