سوم شخص مفرد | مروری بر آثار داستانی سیمین دانشور

شهرستان ادب: علی جوان‌نژاد به بهانۀ زادروز سیمین دانشور، در یادداشتی آثار داستانی این نویسنده را به‌اجمال معرفی کرده است. شما را به خواندن این مطلب در پرونده‌پرترۀ این بانوی نویسنده دعوت می‌کنیم:

رویدادها و تجربه‌ها به شرطی که از آنها عقده نسازی، آموخته‌ها و دانسته‌ها، هرچند ممکن است فراموششان کرده باشی، مجموعۀ آن‌ها در ذهن تو معرفتی به جا می‌گذارد تا با هوشیاری و با عینک خودت دنیا را ببینی. اما هستی جان، تا آخر عمر زائدۀ اَعور کسانی که به تو چیزی یاد داده‌اند نمان و طوطی آن‌ها نشو. خودت در شنیده‌ها و آموخته‌های خودت شک کن.

جزیرۀ سرگردانی- سیمین دانشور- انتشارات خوارزمی

سیمین دانشور بی‌تردید نویسندۀ بزرگی‌ست. شاید بتوان گفت سیمین از بزرگترین صاحبان قلم ایران است، ایرانی که بزرگان زیادی دیده و بزرگی برایش مکرر است. سیمین اما بزرگِ نامکرری‌ست. آثار سیمین دانشور چه از نظر تاریخ ادبیات و تاثیرگذاری بر نسل‌های بعدش و چه از نظر ارزش ادبی، اهمیتی کم‌نظیر دارد و این از ویژگی‌های شاهکارهای ادبی‌ست. بسیاری از آثار سیمین به‌راحتی در شمار بهترین آثار داستانی ادبیات فارسی هستند.

مشهور است آتش خاموش، اولین مجموعه‌داستانی‌ست که توسط نویسنده‌ای زن در ایران به چاپ رسیده است. سیمین دانشور این کتاب را در بیست و هفت سالگی منتشر می‌کند، اما داستان‌های این مجموعه قبلاً در چند روزنامه منتشر شده بودند. هرچند آتش خاموش به عنوان شروعی برای ورود زنان به جریان جدی ادبیات داستانی مجموعۀ مهمی‌ست، اما از لحاظ ارزش ادبی، اثر قابل توجهی به شمار نمی‌رود. سیمین بعدها اجازۀ تجدید چاپ این اثر را نداد و به‌درستی معتقد بود داستان‌های این مجموعه بیش از اندازه رمانتیک هستند.

اگر آتش خاموش را لحاظ نکنیم، سیمین نویسنده‌ای گزیده‌کار است. حاصل هفت دهه نویسندگی‌اش چیزی در حدود چهار مجموعه داستان و چهار رمان است که در این یادداشت با اختصار به معرفی و مرور آن‌ها خواهیم پرداخت.

الف) مجموعه داستان‌ها:

شهری چون بهشت، به کی سلام کنم و از پرنده‌های مهاجر بپرس، مجموعه‌داستان‌هایی هستند که در زمان حیات دانشور به چاپ رسیده‌اند. بعدتر مجموعۀ از پرنده‌های مهاجر بپرس با تعدادی از داستان‌های متأخر سیمین در مجموعۀ انتخاب به چاپ رسیدند. از این سه مجموعه شهری چون بهشت و به کی سلام کنم، ارزش ادبی بیشتری دارند. داستان‌ها اکثراً رئالیستی هستند و راوی، سوم شخص مفرد است. راوی اصولاً دانای کلی‌ست که با کمترین داوری ما را به جهان شخصیت‌ها نزدیک می‌کند. نویسنده در پی قضاوت یا نتیجه‌گیری‌های یک‌طرفانه نیست. همچون صادق هدایت، عوام را رجاله نمی‌داند و با نیت نقد کردن و یا طعنه‌زدن به افکار و اعمال شخصیت‌ها نمی‌نگرد. نویسنده جهان را به دقت دیده و تنها می‌کوشد آن را همان‌گونه که می‌بیند، نشان بدهد. سیمین می‌کوشد خواننده از روزنی صحیح وارد جهان شخصیت‌ها بشود و پیش از قضاوت، بتواند شخصیت را در بستر اجتماعی‌اش درک کند. از این رو داستان‌ها جدا از ارزش مجزایی که دارند، درکنار یک دیگر تصویری شفاف از جامعۀ ایرانِ دوران پهلوی می‌سازند. شخصیت‌ها اصولاً از بدنۀ جامعه انتخاب شده‌اند و مکان داستان‌ها اصولاً جایی جز پایتخت هستند. داستان مردی که برنگشت از مجموعۀ شهری چون بهشت، نمونۀ خوبی از رویکرد غالبی‌ست که دانشور در اکثر داستان‌هایش دنبال می‌کند.

در تعدادی از داستان‌های این مجموعه‌ها، رگه‌های شگفت‌آوری از اساطیر ایرانی را می‌شود دید. سیمین بی‌آنکه قصد فخر فروشی داشته باشد، جهان دانسته‌های عمیقش را چنان وارد جهان داستانی‌اش می‌کند که خواننده مبهوت می‌شود. داستان مار و مرد از مجموعۀ به کی سلام کنم، گواه این مدعاست. سیمین تجربۀ زندگی زناشویی‌اش با جلال را در ترکیبی دلچسب از اسطوره به تحریر درآورده. مرز بین خاطره‌گویی و داستان‌پردازی در این داستان بسیار ظریف است. با کنار هم گذاشتن این داستان و سنگی بر گور جلال آل‌احمد، دو نگاه به یک موضوع در مقابل ما شکل می‌گیرد. دو نگاهی که هر دو در نوع خود بی‌نظیر هستند و این از اقبال بلند ادبیات فارسی‌ست که دو نویسندۀ به‌راستی بزرگ به ازدواج هم در آمده‌اند.

ب) رمان‌ها

سَووشون، شاید مشهورترین اثر دانشور است. داستان سووشون در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم و در شیراز اتفاق می‌افتد. سووشون داستانی‌ست که حول زندگی یک زوج جوان می‌گذرد: یوسف و زری. قوای انگلیسی شیراز را اشغال کرده‌اند و از یوسف می‌خواهند که محصولات زمینش را به قوای انگلیسی بفروشد. اما یوسف که شخصیتی آزاده دارد سر به این درخواست فرو نمی‌آورد و وارد مبارزه‌ای ناخواسته با قوای اشغالگر می‌شود. این کشمکش‌ها که از نگاه زری توسط راوی دانای کل روایت می‌شود در کنار واکاوی شرایط اجتماعی و نفوذ در شخصیت‌ها، به‌ویژه زری، خواننده را به نوعی هم‌ذات‌پنداری و انقلاب وا می‌دارد. نویسنده تا حد زیادی موفق می‌شود خواننده را با خود همراه کند. می‌توان آمیختگی وقایع سووشون با اعتقادات شیعی و اساطیر ایرانی را نقطۀ اوج رمان دانست که در این سال‌ها به میزان زیادی مورد توجه قرار گرفته است و نقدهای زیادی بر آن نوشته شده است. سووشون از آن دست رمان‌هایی‌ست که کمتر خواننده‌ای را دل‌زده می‌کند و کمتر خواننده‌ای از خواندنش لذت نمی‌برد. سووشون لااقل در دو سوم ابتدایی‌اش، خواننده را قانع می‌کند که با اثری متفاوت و جدی روبه‌روست.

سه‌گانۀ سرگردانی: جزیرۀ سرگردانی، ساربان سرگردان و کوه سرگردان. سیمین دانشور تا سال‌های آخر عمرش بر روی سه‌گانه‌ای کار می‌کرد که دو جلد آن در زمان حیاتش به چاپ رسید، اما جلد سوم علی‌رغم تمام شدن، ناپدید شده است. داستان این سه‌گانه دربارۀ دختری‌ست به نام هستی که به همراه برادرش، شاهین، با مادربزرگش زندگی می‌کند. شروع رمان برخلاف سووشون بسیار معمولی و حتی بی‌جاذبه است و امکان دارد خواننده را به این گمان بیاندازد که پیری، نویسندۀ چیره‌دست را فرسوده است. اما با پیشرفت داستان به این نتیجه خواهد رسید که قضاوتی اشتباه داشته. این سه‌گانه روایت داستانی نسبتاً ساده و معمولی در بستری ملتهب است. هستی که در رمان دانشجوی سیمین دانشور است، فرزند پدری‌ست که در وقایع دهۀ سی کشته شده و مادرش با مردی پولدار ازدواج کرده است. وجود فضای اشرافی در کنار فقر مادربزرگ هستی به نویسنده این قابلیت را داده که در ضمن خلق داستانی پر از فراز و فرود، طیف متنوعی از شخصیت‌های دهه‌های نزدیک به انقلاب را به تصویر بکشد. این سه‌گانه، هرچند داستانی جذاب دارد ولی نمی‌توان از ارزش جامعه‌شناختی او گذشت. رمان بیش از آنکه نمودار زندگی شخصیت‌هایش باشد، نمودار بخش مهم و ملتهبی از تاریخ معاصر ایران است. اما نه تاریخ وقایع کشور، بلکه تاریخِ مردمی ایران. شخصیت‌ها با آرا و اندیشه‌های متنوع کنار هم قرار می‌گیرند تا ما بتوانیم تصویری هرچند شفاف‌تر از بدندۀ اجتماع داشته باشیم. جلد دو کتاب تا سال‌های جنگ پیش می‌آید و جلد سوم لابد مربوط به وقایع زمان جنگ تحمیلی و حوادث پس از آن است. هرچند به جهت گم شدن جلد سوم داستان نیمه‌کاره می‌ماند و خواننده را در حسرتی ابدی رها می‌کند، ولی ارزش ادبی و جامعه‌شناختی همان دو جلدی که هست، به اندازه‌ای‌ست که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.