شهرستان ادب: وقتش رسیده است که پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان هم حال‌وهوای دهۀ کرامت بگیرد و به استقبال ولادت امام رضا (ع) و خواهر عزیزشان حضرت معصومه (س) برود. خانم مرضیه حق‌خواه در یادداشتی به معرفی کتاب‌هایی در دو حوزۀ شعر و داستان با موضوع امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) برای کودکان و نوجوانان پرداخته است:
از همان سال ۲۰۱ هجری قمری که امام رضا (ع) به اجبار خلیفۀ وقت، مأمون عباسی ملعون، به ایران آمد، آن امام رئوف ولی‌نعمت سرزمین ایران شد. ایرانیان که از خیلی قبل‌تر شیعه بودند و عاشق اهل بیت علیهم السلام، با ورود امام رضا (ع) به ایران سر از پا نمی‌شناختند و در پوست خود نمی‌گنجیدند.
با سفر امام رضا (ع) به ایران، بسیاری از فرزندان امام موسی کاظم، همچون حضرت فاطمۀ معصومه (س) و حضرت احمد بن موسی معروف به شاهچراغ نیز عزم سفر به ایران نمودند. این‌گونه شد که حرم فرزندان موسی بن جعفر (ع) و در رأس آن‌ها امام رئوف، محل رفت‌وآمد عاشقان اهل بیت (ع) شدند و روزبه‌روز بر شدت حب و ارادت ایرانیان به این بزرگواران افزوده شد. تا امروز که ایران و ایرانی بدون نام مقدس رضا گویا چیزی کمی دارد.
این عشق و علاقۀ وافر به امام رضا (ع) در ادبیات فارسی به‌شدت نمایان است. نویسندگان حوزۀ کودک و نوجوان نیز در این عرصه بسیار فعال ظاهر شده‌اند و آثار خوبی را، چه در حوزۀ شعر و چه در حوزۀ داستان و رمان، برای این قشر از مخاطبان خلق کرده‌اند. کتاب یکی از بهترین روش‌ها برای آشنایی و علاقه‌مند کردن کودکان با هر موضوعی است. کودکی که کتاب دوست دارد به راحتی با خواندن کتاب، اعتقادات و اطلاعاتش شکل می‌گیرد و چه خوب است که اگر می‌خواهیم کودکان دلبندمان از همین کودکی عشق و ارادت به اهل بیت علیهم السلام را در خود بپرورند، از این دست کتاب‌ها بیشتر در اختیارشان بگذاریم.
در اینجا به برخی از کتاب‌های شعر و داستان کودک و نوجوان با موضوع امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) اشاره می‌کنیم. در ضمن اگر اثری از قلم افتاده است، دلیل آن نه ضعف اثر، بلکه اشراف اندک نویسندۀ این متن است به تمامی آثار مرتبط با این موضوع.
الف. داستان:
در حوزۀ داستان و کتاب‌های تصویری، آثار بسیاری موجود است که معمولاٌ به زبان ساده زندگی و مشی امام رضا (ع) را به مخاطب کودک و نوجوان معرفی می‌کند. در این بین انتشارات به‌نشر به عنوان ناشر تخصصی آستان قدس رضوی بیشترین آثار را به خود اختصاص داده که می‌توان به: «مهمان امام رضا (ع)، پنج قصه از زندگی امام رضا»، «آفتاب خراسان، پنج قصه از زندگی امام رضا» و مجموعۀ «مثل امام رضا باش» اشاره کرد. البته این کتاب‌ها تنها بخش کوچکی از زندگی امام رضا (ع) را در قالب داستان بیان می‌کنند. بعضی مجموعه‌های ۱۴ جلدی هم هستند که هر جلد را به یک امام معصوم اختصاص داده‌اند. کتاب «امام رضا (ع)» و «چرا او را رضا نامیدند؟» از این دسته‌اند. کتاب «امام رضا (ع)» از نشر جمکران زندگی امام رضا (ع) و اتفاقات مهم آن دوره را به صورت مختصر برای مخاطب نوجوان تعریف کرده و کتاب «چرا او را رضا نامیدند؟» از نشر حدیث نینوا در قالب یک داستان کوتاه دلیل انتخاب اسم رضا از جانب خداوند متعال را شرح می‌دهد.
همچنین آقای ناصر نادری، در کتاب «ستارۀ من» از انتشارات به‌نشر، چهل داستان کوتاه از گفتار و کردار امام رضا (ع) و کرامات ایشان جمع‌آوری کرده است. چهل داستان که درعین‌حال وقتی پیوسته خوانده شود، زندگی امام را از ابتدا تا شهادت روایت می‌کند. کتاب اسم خود را از روایتی وام گرفته که پیامبر اکرم در آن امام رئوف را ستارۀ خود معرفی می‌کند که در خراسان غروب می‌نماید.
نویسندگان خوش‌ذوق و دغدغه‌مند، همچنین به خلق آثاری در قالب رمان با محوریت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) برای مخاطب نوجوان پرداخته‌اند.
رمان «مسافر هشتم» اثر مژگان شیخی از نشر قدیانی داستان زندگی امام رضا (ع) را از زمان تولد تا شهادت با زبانی ساده و روان نقل می‌کند. این کتاب در ۲۱ فصل اتفاقات مهم زندگی امام رضا (ع) همچون شهادت پدر بزرگوارشان، سفر از مدینه به مرو، پذیرفتن ولایتعهدی مأمون، راهی شدن ایشان برای نماز عید فطر و نیز معجزات و کرامات آن حضرت را به‌زیبایی به تصویر می‌کشد.
خانم شیخی همچنین در رمان «کاش تو را می‌دیدم» به بهانۀ روایت زندگی حضرت فاطمه معصومه (س) به‌مرور زندگانی دو امام هفتم و هشتم علیهم السلام و کودکی امام نهم (ع) را نیز روایت می‌کند. به عبارتی شخصیت حضرت معصومه (س) در این کتاب، در حاشیه قرار دارد و حضورش کمرنگ و واسطه‌ای برای روایت وقایع پیرامون امامان بزرگوار است. خانم سارا عرفانی هم در رمانی نوجوان با عنوان «دختر ماه» به روایت زندگی حضرت معصومه (س) پرداخته است. فرق «دختر ماه» با کتاب خانم شیخی در همین است که محور کتاب «دختر ماه» حضرت معصومه (س) است، بدون اینکه از قداست و عظمت امامان معصوم ذره‌ای کم شود. این کتاب که به‌تازگی توسط انتشارات مدرسه منتشر شده است، نثری بسیار شیرین و دلچسب دارد و مخاطب را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و به بخش‌هایی از زندگی حضرت معصومه (س) می‌پردازد که کمتر شنیده شده است. همچنین نکتۀ بسیار مهم و نقطۀ قوت این کتاب، پرداختن به شخصیت حضرت احمد بن موسی بیش از کتاب‌ها و داستان‌های دیگر است. فردی که علی‌رغم جایگاه و ارزشی که نزد امام رئوف داشت، متأسفانه تابه‌حال هیچ اثر داستانی در حوزۀ کودک و نوجوان را به خود اختصاص نداده است.
گاه نویسنده برای جذابیت بیشتر، دست به خلق شخصیت‌هایی خیالی در دل تاریخ می‌زند و با روایت داستان زندگی او، بخشی از تاریخ را نیز روایت می‌کند. گاه نیز زاویۀ دید به گونه‌ای انتخاب می‌شود که داستان اگرچه تکراری است، ولی جذابیت روایت، مخاطب را به دنبال خود تا پایان کتاب می‌کشاند. جذابیت، در داستان تاریخی و مذهبی و آن هم برای مخاطب نوجوان اهمیت فراوانی دارد. خانم فریبا کلهر در دو اثر «بیدارم کن» و «راز آن بوی شگفت» که هر دو را انتشارات به‌نشر چاپ کرده، به‌خوبی از این تکنیک‌ها برای جذب مخاطب خود بهره برده است.
در کتاب «بیدارم کن» راوی، کاتبی است که با کاروان جلودی، مأمور خلیفه همراه شده است تا در سفر مدینه تا مرو رفتار و گفتار امام رضا (ع) را ثبت کند و به دست خلیفه برساند. کاتبی که در تاریخ حقیقتاً وجود داشته و به دلیل بدطینتی مأمون، از نوشته‌هایش جز اندکی تا به امروز باقی نمانده است.
در کتاب «راز آن بوی شگفت» که بخش بیشتری از زندگی امام رضا (ع) را به تصویر می‌کشد، ابرها هم مانند آدم‌ها حرف می‌زنند. گنجشک‌ها و شترها هم حرف می‌زنند و از دلدادگی خود به امام رئوف برای هم می‌گویند و بی‌تاب دیدارش هستند. نویسنده در این کتاب، لابلای اتفاقات تاریخی از مکالمه‌های دلنشین گنجشک و ابر برای تلطیف فضا بهره می‌برد. گنجشکی که امام رضا (ع) او و خانواده اش را از شرّ مار نجات داد و ابری که با دعای امام باران شد و بارید.
در کتاب «اعترافات غلامان» نوشتۀ حمیدرضا شاه‌آبادی از نشر کانون پرورشی فکری کودک و نوجوان نیز با یک زاویۀ دید جدید و خلاقانه روبه‌رو هستیم. کتاب بخش‌هایی از زندگی امام رضا (ع) در زمان ولایتعهدی را از زبان چند غلام روایت می‌کند. غلامانی که همه تحت امر خلیفۀ عباسی هستند و هرکدام به نحوی در وظیفه‌ای که بر عهده داشتند، از نزدیک امام را دیده ولی قلبشان آن‌قدر سنگ شده که بدون فکر به وظیفۀ خود عمل کرده و تحت‌تأثیر گفتار و کردار امام قرار نمی‌گیرند. غلامانی که می‌ترسند عاقبتشان بشود شبیه عاقبت بلال حبشی.
ب. شعر:
اما از داستان و رمان بگذریم و کمی به معرفی کتاب‌های شعر در این زمینه بپردازیم. حسنی را که دیگر همه می‌شناسند؛ شخصیت دوست‌داشتنی بسیاری از قصه‌های کودکانه که شاعران زیادی برای جذاب کردن شعرهای خود با انواع و اقسام موضوعات از آن بهره می‌برند. حالا حسنی در کتاب‌های «حسنی میره امام رضا»، «حسنی میره به شهر قم (جمکران)» و «حسنی میره به شهر قم (حرم حضرت معصومه)» سفرهایی به مشهد و قم می‌کند و به زیارت می‌رود. این چند کتاب از نشر زائر برای کودک حال و هوای زیارت و عشق به امام رضا را تداعی می‌کنند.
انتشارات به‌نشر نیز چند کتاب شعر با نام‌های «با کبوترهای گنبد»، «کبوترها و آهوها»، «مهمان خراسان» با تصویرگری‌های زیبا و دل نشین برای نوجوانان به چاپ رسانده است. همچنین کتاب شعر «فاطمه و فاطمه» از نشر زائر به زیبایی تمام شباهت‌های حضرت فاطمه زهرا (س) و حضرت فاطمه معصومه (س) را در قالب شعر آورده است. از شباهت در نام و داشتن پدرانی معصوم و غصه خوردن برای پدر و هجرت تا شباهت در خصلت‌های نیکویی چون حجاب و حیا و نماز و دعا.