شهرستان ادب: بچه‌ها از سن هشت‌سالگی علاقۀ خود را به افسانه‌ها و اسطوره‌ها و قهرمانی‌ها نشان می‌دهند. معمولاً از این سن هم خواندن شاهنامه را شروع می‌کنند. بسیاری از انتشارات دست به بازآفرینی شاهنامه برای کودکان و نوجوانان زده‌اند. در این یادداشت از پروندۀ ادبیات کودک و نوجوان سایت شهرستان ادب، سعید داوودی به بررسی این بازآفرینی‌ها پرداخته است تا بهترین انتخاب را برای فرزندان‌تان داشته باشید.
اگر اجازه بدهید بی‌مقدمه بروم سر اصل مطلب. اصل مطلب این‌که در این یادداشت قصد دارم به بررسی کتاب‌هایی بپردازم که به سراغ داستان‌های شاهنامه رفته‌اند و در حوزۀ کودک و نوجوان حرفی برای گفتن دارند. برای این بررسی در قدم اول، شش‌معیار در نظر گرفته و برای هرمعیار، امتیازی تعریف کرده‌ام (مجموع کل این امتیازها صد است).
شش‌معیار در نظر گرفته‌شده به ترتیب عبارت‌اند از: نثر داستان، خلاقیت در روایت داستان، راهنماها و معرفی‌ها، امانت‌داری داستان، ویراستاری و تصاویر کتاب. درنهایت برای این‌که نتیجه رضایت‌بخش‌تر و گزیده‌تر باشد، کتاب‌هایی که امتیاز کمتر از پنجاه داشتند را کنار گذاشته و نه‌کتابی که امتیازشان بیشتر از پنجاه بوده را به‌ترتیب امتیازها معرفی کرده‌ام. امیدوارم این بررسی، بتواند راهنمای خوبی برای خرید کتاب قصه‌های شاهنامه در ردۀ کودک و نوجوان باشد.
1ـ قصه‌های شاهنامه به روایت آتوسا صالحی (مجموعۀ دوازده‌جلدی)
نویسنده: آتوسا صالحی
تصویرگر: نیلوفر میرمحمدی
نشر افق
امتیاز: 90
مناسب برای 12 تا 98 سال
اگر این کتاب را در صدر این فهرست جای داده و آن را نسبت به دیگر کتاب‌های بازار نشر برتری می‌دهم، اول از همه به‌خاطر نثر جذاب و گیرای آتوسا صالحی است. نثری که در همان صفحۀ اول قلابش را به ذهن خواننده گیر می‌دهد و او را تا آخر داستان به همراه خود می‌کشد. در این مجموعه قرار نیست قصه‌ها به همان شیوۀ قدیمی روایت شود. قرار نیست راوی بیرون از داستان بنشیند و برای ما از رستم و سهراب، یا بیژن و منیژه بگوید. صالحی به جای استفاده از این شیوۀ قدیمی، تصمیم گرفته راوی هرقصه را از دل همان قصه انتخاب کند. برای مثال راوی جلد اول کتاب (ضحاک بندۀ ابلیس) ارمایل، یکی از دوآشپز دربار ضحاک است که وظیفه دارند هرروز از مغز دوجوان برای مارهای او خورشت تهیه کنند. دوآشپزی که نقشه‌ای می‌کشند و یکی از دوجوان را هرروز فراری می‌دهند و به جایش گوسفندی قربانی می‌کنند. یا راوی داستان رستم و اسفندیار، بهمن فرزند اسفندیار است و داستان از آن‌جا شروع می‌شود که بهمن در کنار نوش‌آذر نشسته و از زمانه‌ای گله می‌کند که گشتاسپ، پدرشان را به زندان انداخته است. انتخاب هوشمندانۀ راوی هرداستان و همین شروع‌های خوب داستانی، باعث می‌شود خواننده تا آخر کتاب پیش برود. نکتۀ دیگر شخصیت‌پردازی‌ها و فضاسازی‌های نویسنده است. طوری که در زمان خوانش، خواننده فکر می‌کند دارد رمان یا داستانی پرجاذبه را می‌خواند و به‌راحتی می‌تواند تصویرهای هرداستان را در ذهن نقش کند. در ابتدای هرداستان نیز همۀ شخصیت‌های آن داستان به مخاطب معرفی شده و بعد داستان شروع می‌شود. ضمن این‌که به ویراستاری کتاب نیز اهمیت داده شده و کمتر از این نظر ایرادی به آن وارد است.
2ـ مجموعه پینماهای (کمیک) شاهنامه
نویسنده و تصویرگر: سیدمصطفی حسینی
نشر: خراسان
امتیاز: 84
مناسب برای 12 تا 98 سال
کتاب‌های کمیک یا بهتر بگوییم پی‌نما، امروزه جایگاه ویژه‌ای در بین کتاب‌های فانتزی دنیا دارد. کاری که سیدمصطفی حسینی با بهره‌گیری از قصه‌های برگزیدۀ شاهنامه انجام داده است، چندویژگی مهم دارد. سال‌های گذشته کمتر در ایران به کتاب‌های پی‌نما توجه شده و این در صورتی است که داستان‌های مصور می‌توانند قالب خوبی برای ارائۀ داستان‌های فانتزی کهن باشد. به‌همین‌خاطر آشنایی با قصه‌های مصور شاهنامه، حسابی مرا سر ذوق می‌آورد. سیدمصطفی حسینی در این مجموعه توانسته است شخصیت‌های شاهنامه را از درون کلمه‌ها بیرون بکشد و تصویری روشن از آن‌ها ارائه کند. به شکلی که رستم یک‌پهلوان واقعی باشد و رخش یک‌رخش واقعی. بهره‌بردن از تصویر در کنار محتوای متنی باعث شده تا بر جذابیت‌های هرقصه افزوده شده و مخاطب با کاری متفاوت روبه‌رو شود. داستان‌های هفت‌خوان رستم، زال و رودابه و زال و سیمرغ از مجموعه پینماهای نشر خراسان است که تا امروز به چاپ رسیده است. به‌عنوان یک‌مخاطب امیدوارم در سال‌های آینده، چاپ این مجموعه ادامه یافته و داستان‌های بیشتری از شاهنامه را پوشش دهد.
3ـ قصه‌های شاهنامه (مجموعۀ شش‌جلدی)
نویسنده: محمدحسن شیرازی
نشر: پیام محراب
امتیاز: 80
مناسب برای نوجوانان
قصه‌های شاهنامۀ محمدحسن شیرازی از دهۀ هشتاد تا امروز، نوجوان‌های بسیاری را به خواندن داستان‌های جذاب شاهنامه تشویق کرده است. تصاویر روی جلد، رنگی و دعوت‌کننده است. کتاب با یک‌مقدمه شروع می‌شود که به معرفی شاهنامه و خود فردوسی پرداخته است. پس از مقدمه، نوبت به روایت داستان می‌رسد. آن چیزی که باعث شده تا این مجموعه به امتیاز هشتاد برسد، داستان‌گوبودن نثر محمدحسن شیرازی است. به شکلی که از همان سطر اول مخاطب را به دل داستان پرتاب می‌کند و سعی می‌کند با ایجاد تعلیق، بر جذابیت قصه‌ها اضافه کند. نثر کتاب ساده و روان است و اگر کلمۀ مشکلی هم در بین متن باشد، معنی آن در انتهای صفحه آورده شده است. حرکت‌گذاری کلمه‌های سخت به راحت‌تر خوانده‌شدن متن کمک می‌کند و ویراستاری کتاب مشکل چندانی ندارد. به‌همین‌خاطر مطالعۀ این مجموعه می‌تواند تمرین خوبی برای روخوانی نوجوان‌ها نیز باشد. در کتاب گاهی از تصویرهایی سیاه‌وسفید استفاده شده که در خدمت روایت داستان بوده و جذابیت بالایی دارد.
4ـ مجموعه‌داستان‌های شاهنامۀ فردوسی (چهارده‌جلدی)
نویسنده: حمیدرضا نویدی‌مهر (نگهبان)
نشر: به نشر (آستان قدس رضوی)
امتیاز: 75
مناسب برای نوجوان‌های 14 سال به بالا
هرجلد این مجموعه، اختصاص به یکی از داستان‌های شاهنامه دارد. مهم‌ترین نقطۀ قوت این کتاب، مقدمه‌ای است که در ابتدای هرجلد آورده شده است. در بخش مقدمه، شرح مختصری از داستان و حوادث قبل از آن آورده شده و شخصیت‌های اصلی معرفی شده‌اند. به‌گونه‌ای که پیش از ورود به فضای داستان، پیش‌زمینۀ خوبی را برای خواننده به وجود می‌آورد. داستان‌ها از زبان راوی سوم‌شخص بیان می‌شود. بااین‌حال نثر قوی و سادۀ حمیدرضا نگهبان به پیش‌روی بهتر داستان‌ها کمک کرده است. نویسنده گاهی هم در میانۀ متن از بیت‌های برگزیده کمک گرفته است؛ که این بیت‌ها هم داستان را جلو می‌برد و هم خواننده را با متن منظوم شاهنامه آشنا می‌کند. نکتۀ دیگر این‌که هرجلد از دوبخش تشکیل شده است. بخش اول که همان روایت منثور داستان‌هاست. در بخش دوم شکل منظوم همان داستان بخش اول آورده شده است. ویژگی مهم بخش دوم، معنی‌کردن کلمه‌ها و بیت‌های سخت داستان است که به خواننده کمک می‌کند تا با اشعار فردوسی نیز ارتباط خوبی برقرار کند.
5ـ داستان‌های رستم پهلوان (مجموعۀ یازده‌جلدی)
نویسنده: فریدون جنیدی
نشر: بنیاد نیشابور
امتیاز: 68
مناسب برای نوجوانان 14 سال به بالا
مهم‌ترین خلاقیتی که می‌تواند در این مجموعه نظر خواننده را به داستان جلب کند، روایت‌گربودن آن است. اگر قبلاً نمایش‌های پرده‌خوانی را در فیلم‌های قدیمی یا شهر خودتان دیده باشید، در موقع خواندن کتاب متوجه می‌شوید که فریدون جنیدی سعی کرده تا از همین شیوه برای روایت داستان‌های شاهنامه استفاده کند. به‌گونه‌ای که با خواندن داستان تصور می‌کنید وسط ده‌ها نفر نشسته‌اید و به پرده‌خوانی که در حال روایت داستان‌های رستم است، گوش می‌دهید. همین موضوع باعث شده تا نثر کتاب جذابیت خوبی داشته باشد و بتواند مخاطب را با خود همراه کند. معنی کلمه‌های مهم و دشوار متن نیز در پایان هرصفحه آورده شده است. نکتۀ دیگری که در رابطه با کتاب داستان‌های رستم باید بگوییم، این است که درست مثل پرده‌خوان‌ها که گاهی از بیت‌های شاهنامه برای روایت قصه کمک می‌گیرند، در این کتاب هم گاهی از بیت‌های ساده استفاده شده که به درک بهتر فضای داستان کمک می‌کند. نکتۀ آخر این‌که کتاب به‌خاطر کلمه‌های سختی که دارد، احتمالاً برای نوجوان‌های کم‌سن‌وسال گزینۀ مناسبی نباشد.
6ـ گزیده داستان‌های شاهنامه (مجموعۀ شش‌جلدی)
نویسنده: امیرحسین علیقلی
تصویرگر: مهری شفیعی
نشر: مرسل
امتیاز: 67
مناسب برای نوجوانان
طرح جلد کتاب، مثل ویترین یک‌فروشگاه است. کتابی که طرح جلد جذابی داشته باشد، شانس بالایی برای خوانده‌شدن پیدا می‌کند. طراحی ساده و خلاقانۀ تصاویر روی جلد باعث شده تا کتاب‌های این مجموعه در نظر نوجوان‌ها جذاب‌تر جلوه کند. نثر کتاب، چیزی بین نثرهای کهن و نثرهای امروزی است و پختگی لازم را دارد. نویسنده سعی کرده تا با روایت داستان‌ها از زبان سوم‌شخص، تعلیق خوبی به داستان‌ها بدهد و مخاطب را با خود همراه کند. گاهی نیز از بیت‌های گزیده‌ای در دل داستان‌ها استفاده شده که هدف‌شان پیش‌بردن داستان است. اگرچه امتیاز این مجموعه به‌خاطر درون‌مایۀ جذاب می‌توانست بالاتر باشد، ولی به خاطر ضعف‌های ویراستاری و این‌که فاقد تصویر است، در رده‌های پایین‌تری قرار گرفته است.
7ـ قصه‌های تصویری از شاهنامه به روایت حسین فتاحی
نویسنده: حسین فتاحی
تصویرگر: محمدرضا دادگر
نشر قدیانی (بنفشه)
امتیاز: 65
مناسب برای کودکان 8 تا 12سال
مهم‌ترین ویژگی‌های یک‌کتاب خوب برای کودکان در کنار تصاویر جذاب، نثر پخته و مناسب این ردۀ سنی است. قصه‌های تصویری شاهنامه به روایت حسین فتاحی، ویژگی دوم را دارد، ولی می‌توان به تصاویر کتاب ایرادهایی را وارد دانست. شکل روایتی که نویسنده برای بیان داستان‌ها انتخاب کرده، شباهت زیادی به شکل روایت در قصه‌های کودکان دارد. همین موضوع باعث شده تا خواندن این مجموعه برای مخاطب‌های کم‌سن‌وسال نیز جذاب باشد. با این‌که مخاطب اصلی این مجموعه، کودکان هستند و همین موضوع محدودیت‌هایی را برای نویسنده ایجاد می‌کند، ولی حسین فتاحی سعی کرده قصه‌ها تا جایی که ممکن است به روایت اصلی امانت‌دار باشند. تنها ایراد بزرگی که می‌توان به کتاب گرفت، تصاویر نه‌چندان جذاب آن است که کمکی به روایت بهتر قصه‌ها نمی‌کند و این در حالی است که عنوان کتاب «قصه‌های تصویری از شاهنامه» است.
8ـ داستان‌هایی از ادبیات کهن‌‌ـ‌‌داستان‌های شاهنامه
نویسنده: مریم حقیقی
تصویرگر: محسن جعفری
نشر: گوهر اندیشه
امتیاز: 63
مناسب برای نوجوانان
اصلی‌ترین ویژگی این کتاب، ارائۀ یک‌خلاصۀ کلی از تمامی رخ‌دادهای شاهنامه است. مجموعۀ «داستان‌هایی از ادبیات کهن» درحقیقت مجموعه‌ای است که در هرجلد به سراغ یکی از کتاب‌های کهن رفته و خلاصه‌ای از کل آن را در اختیار مخاطب قرار داده است. بااین‌حال قبول کنید که نمی‌توان تمام شاهنامه را در یک‌کتاب به‌صورت فشرده درآورد. به‌همین‌خاطر است که گاهی از روایت‌های جزئی داستان گذر کرده و فقط به‌طور گزیده به رخ‌دادهای اصلی پرداخته است. کتاب از نثر ساده و خوبی بهره می‌برد، از نظر ویراستاری مشکلی ندارد و فاقد تصویر است.
9ـ قصه‌های شاهنامه
نویسنده: م.آزاد (محمود مشرف آزاد تهرانی)
تصویرگر: وحید نصیریان
نشر: مهاجر
امتیاز: 50
یکی از دلایل جذابیت قصه‌های دوران کودکی‌مان این بود که از زبان پدربزرگ یا مادربزرگی آن را بشنویم. در مجموعه‌قصه‌های شاهنامه به روایت م.آزاد نیز سعی شده تا از همین شیوۀ روایت‌گری برای روایت داستان‌های شاهنامه استفاده شود. نثر داستان، ذهن خواننده را به این سمت می‌برد که انگار دارد داستان را از زبان یک‌راوی حاضر می‌شنود. راوی که با این قصه‌ها آشنایی کامل دارد و هیچ‌جزئیاتی را فراموش نمی‌کند. مهم‌ترین مشکل مجموعه‌قصه‌های شاهنامه، توجه‌نکردن نشر آن به مسئلۀ ویراستاری کتاب است. این‌که در حوزۀ کودک و نوجوان اغلب به ویراستاری کتاب‌ها اهمیت چندانی داده نمی‌شود، می‌تواند مشکلات بزرگی را برای کودکان و نوجوانان پیش بیاورد. مشکلاتی که در آینده‌ای نزدیک تأثیرش را بر بدنۀ جامعه هم خواهد گذاشت. نکتۀ دیگر این است که به فهم داستان توجهی نشده و شخصیت‌های هرداستان برای خواننده ناشناخته و بیرونی باقی می‌مانند. دلیل دیگری که باعث‌شده تا امتیاز قصه‌های شاهنامه پایین بیاید، تصاویر خشن آن است. تصاویری که زیاد مناسب ردۀ سنی کودک و نوجوان نیست و مخاطب را پس می‌زند.
پی‌نوشت یک:
اگرچه این یادداشت می‌توانست طولانی‌تر باشد، ولی به چنددلیل از این کار صرف‌نظر شد. اول این‌که دیگر آثار موجود، ویژگی منحصربه‌فردی نداشتند و اغلب دارای امتیاز پایینی بودند. برخی از کتاب‌ها نیز چه از نظر محتوا و چه از نظر بررسی‌های فنی چنگی به دل نمی‌زدند و به‌همین‌خاطر به‌طورکلی از بررسی آن‌ها صرف‌نظر شد.
فهرستی که در ادامه می‌آید، بخشی از کتاب‌های بررسی شده است که امتیاز آن‌ها بین پنجاه تا چهل بوده:
قصه‌های پندآموز شاهنامه، مجید مهری، انتشارات الینا: امتیاز 40 (دوجلدی وزیری)
افسانۀ شاهان و پهلوانان، م.آزاد، نشر مهاجر: امتیاز 40 (مجموعه‌کتاب)
مجموعه‌داستان‌های شاهنامه، امیرهوشنگ اسکندری، انتشارات اردیبهشت: امتیاز 40
داستان‌های شاهنامه به نظم و نثر، زهره شیشه‌چی، انتشارات آتیسا: امتیاز 45 (هشت‌جلدی، وزیری با قاب)
پی‌نوشت دو:
دستۀ دومی که به اجبار از معرفی و بررسی آن‌ها صرف‌نظر شده، کتاب‌هایی هستند که سال‌هاست از انتشار (تجدید چاپ) آن‌ها گذشته است. مهم‌ترین کتابی که می‌توانم از آن نام ببرم کتاب «برگزیده داستان‌های شاهنامه از احسان یارشاطر» است که متأسفانه سال‌ها از تجدید چاپ آن گذشته است. به‌عنوان یک‌مخاطب امیدوارم فکری برای این آثار تجدیدچاپ‌نشده نیز بشود.