بررسی محتوایی نوحه‌های ماندگار فاطمی | یادداشتی از امیر سلیمانی

شهرستان ادب:‌  ضمن عرض تسلیت به شما خوانندگان عزیز سایت شهرستان ادب به مناسبت وفات حضرت فاطمۀ زهرا (س)، در پروندۀ شعر فاطمی یادداشتی ‌می‌خوانیم از آقای امیر سلیمانی که به بررسی محتوایی نوحه‌های ماندگار فاطمی پرداخته است.

زندگی کوتاه، اما پربرکت حضرت فاطمۀ زهرا سلام‌الله‌علیها که شاعر از آن با عنوان «به کوتاهی آه، به بلندای ماه» یاد کرده است، سرشار از لحظه‌های ناب و تکرارنشدنی است که هرگوشۀ آن مضمونی بکر برای سرودن و نوشتن است.

شعر، زبان عشق است و برای دلدادگان به اهل‌بیت علیهم‌السلام والاترین و مقبول‌ترین شیوۀ اظهار محبت و ارادت می‌باشد. مدح و مرثیۀ حضرت فاطمه علیها‌سلام از دیرباز مورد توجه شاعران دل‌سوخته‌ای بوده است که دل در گرو محبت به خاندان پاک پیامبر داشتند. از شاعران پیشگام در مدح و منقبت حضرت زهرا (س) می‌توان ابیاتی را در آثار ناصر خسرو، خواجوی کرمانی، سنایی غزنوی، ابن یمین و... مشاهده کرد. با فراگیرشدن مذهب تشیع در ایران و برپایی مجالس مدح و مرثیۀ حضرات اهل‌بیت (ع) توجه به اشعاری که در مدح و رثای خاندان پیامبر خوانده می‌شد، بیش از پیش نمایان گردید و این خود مقدمه‌ای شد تا در نوحه‌خوانی و مجالس روضه که با استقبال عوام و خواص مواجه شده بود، نیاز به تولید محتوا در حوزۀ شعر اهل‌بیت (ع) بیشتر شود.
پس از انقلاب اسلامی و توجه ویژه به شعر آیینی و فراگیری آن توسط هیئات مذهبی، شعر و نوحه به‌عنوان ستون‌های اصلی مجالس سوگواری مطرح گردید تا تلاش‌های متعددی در نیل به تولید محتوای مناسب و کافی این مجالس به‌خصوص در سال‌های اخیر صورت بگیرد.
ایام فاطمیه یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های رونق مجالس سوگواری برای اهل‌بیت است که در طی حدود 20 روز عزاداری در مناطق مختلف در میان شیعیان مرسوم است.
در این یادداشت بر آنیم که با تحلیل محتوایی چند اثر شاخص در سال‌های اخیر که توسط مداحان صاحب‌نام اجرا شده و جزء محبوب‌ترین آثار در حوزه نوحۀ فاطمی هستند به حوزه‌های مغفول‌مانده در این عرصه اشاره کنیم. چهارده قطعۀ منتخب به‌عنوان آثار ماندگار نوحۀ فاطمی هستند که در طول سی سال اخیر اجرا شده‌اند. نوحه‌ها باتوجه به مطرح‌بودن اجراها و قابلیت دسترسی در فضای مجازی با نظرسنجی از حدود سی نفر از اهالی مدح و مرثیه ـ‌شاعران و نوحه‌سرایان‌ـ انتخاب شده‌اند. البته این تنها بخشی از حافظۀ شنیداری علاقمندان به نوحه است که مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.


1ـ گل یاس مهربونم (سیدمجید بنی‌فاطمه)
این نوحه در سبک زمینه اجرا شده و زبان‌حالی از کلام حضرت زهرا (س) و امیرالمؤمنین (ع) است که روایت‌گر ایامی کوتاه پیش از شهادت می‌باشد. هرچند عنصر عاطفه در این نوحه دیده می‌شود، اما باید در انتخاب بعضی واژگان دقت بیشتری می‌شد. بااین‌حال این نوحه از محبوب‌ترین‌ها در میان عزاداران ایام فاطمیه محسوب می‌گردد.


2ـ اسم تو می‌بارد (سیدمجید بنی‌فاطمه)
نوحۀ مذکور که در سبک زمینه گفته شده، با این که متأخر است و  مدت زمان زیادی از خوانش آن نمی‌گذرد، اما از نوحه‌های محبوب و قابل‌توجه به شمار می‌رود. از مشخصات این نوحه که آن را مورد توجه قرار می‌دهد، وجه غالب آن یعنی مدح و ثنای حضرت زهرا (س) می‌باشد که باتوجه به روایات و احادیث سروده شده است. توجه به حماسه و فخامت اثر باتوجه به زبان معیار آن نیز از مشخصات این نوحه است.


3ـ می‌خوام امروز براتون قصه بگم (غلام‌علی کویتی‌پور)
نوحۀ واحد کویتی‌پور با لحن، اجرا و سینه‌زنی خاص جنوب کشور از خاطره‌های مهم و فراموش‌نشدنی است که هرچند گاهی در این نوحه ضعف تألبف هم مشاهده می‌شود، اما هنوز دل‌چسب و گیراست. نکتۀ مهم این نوحه، استفاده از موضوع عاشورا و سوگواری برای امام‌حسین (ع) است که در امتداد فاطمیه قرار می‌گیرد.


4ـ سلام بابا بی‌جوابه (محمود کریمی)
سطر آغازین نوحۀ زمینۀ کریمی یک آیۀ قرآن است؛ «أَلا بِذِكرِ اللَّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ». این نوحه نیز با روایت سوم‌شخص پیش می‌رود و فرازهای شاخصی در روایت شهادت مادر و وضعیت اهل خانه را در خود جای داده است. ترجیع‌بند نوحه «عیبی نداره ما هم خدایی داریم» سوز آه مظلوم را به شکل مناسبی نشان می‌دهد. اشاره به کفن‌کردن و خاک‌سپاری حضرت زهرا (س) که باتوجه به روایات بیان شده، این اثر را شاخص می‌کند.


5ـ چهره‌ها با اشک زیبا می‌شود (محمود کریمی)
نوحۀ واحد که درواقع یک مثنوی بلند می‌باشد، از کارهای ماندگار در نوحۀ فاطمیه است که سال گذشته نیز بازخوانی شد و با استقبال مواجه گردید. زبان معیار و وزن کوتاه و درعین‌حال منعطف این مثنوی باعث شده است که مضامین روضه، حماسه و مدح در کنار هم آن را به اثری قابل‌توجه تبدیل کند.


6ـ پاشید بریم مدینه (عبدالرضا هلالی)
این نوحه در سبک شور اجرا شده است. شرایط و بستر اجرای این نوحه در زمانی بود که هیأت‌های جوان‌پسند از شمایل سنتی خارج شده و سعی در جذب مخاطب از میان جوانان داشتند. در این میان هیأت‌هایی با حضور مداحانی مثل عبدالرضا هلالی، قشر جوان بسیجی و علاقمند به جبهه را جذب می‌کردند. مضامین شورآفرین و تهییج‌کننده در این نوحه در کلمات استفاده‌شده در آن به وضوح قابل مشاهده است. لحن نوحه حماسه در کنار سوگواری است، اما ضعف تألیف و استفاده از دم‌دستی‌ترین واژگان از فخامت این اثر می‌کاهد.


7ـ آی مردم علی از دنیاتون سیره (محمدرضا طاهری)
نوحۀ مذکور در سبک زمینه سروده و اجرا شده است که عنصر روضه و سوگواری وجه غالب آن را می‌سازد. زبان‌حال امیرالمؤمنین (ع) که به محاوره سروده شده است، هرچند ظرافت‌های ادبی چندانی ندارد، اما از آثار مطرح و ماندگار در زمینۀ نوحۀ فاطمی به شمار می‌رود.

 
8ـ می‌میرم اگر بروی (حسن خلج)
این اثر در سبک زمزمه و روضه سروده شده است که ملودی آن دارای ظرافت‌های خوبی در انتقال بار معنایی و حزن آن است. از تأثیرگذاری این نوحه همین بس که پس از آن در همین سبک به بازآفرینی و سرایش اشعار در زمینۀ سایر مضامین مدح و رثای اهل‌بیت (ع) پرداخته شده است.


9ـ دیدی آخر (میثم مطیعی)
نوحه در سبک واحد سنگین می‌باشد که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. این نوحه، زبان‌حال امیرالمؤمنین (ع) است که بخش اعظم آن معطوف به وداع در لحظه‌های آخر می‌‌باشد. از نکته‌های بارز این نوحه سرایش آن در زبان معیار است که در نقل آن به روایات توجه شده است و درعین‌حال عنصر عاطفه هم در آن وجود دارد. بند آخر این نوحه مناجاتی با حال‌وهوای فاطمی است که به ظرافت کار افزوده است.


10ـ سلام من به مدینه (منصور ارضی)
شاید خاطره‌انگیزترین نوحۀ فاطمی که درواقع شعری است که در حالت روضه خوانده شده، همین اثر باشد. محوریت نوحه، شهر مدینه و وقایع پیرامون آن از رحلت پیامبر (ص) و شهادت حضرت زهرا (س) است و در آن به غربت چهار امام مدفون در بقیع هم اشاره می‌شود. 


11ـ فاطمه تنها یار علی (مهدی اکبری)
این نوحه در سبک شور سروده شده که در سال‌های گذشته توسط مداحان مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است. سلامت زبانی در این نوحه مورد توجه قرار می‌گیرد؛ زیرا مانند اکثر نوحه‌ها با اولیه‌ترین واژه‌ها سروده نشده و روایت از زبان سوم‌شخص صورت گرفته است که فرازهایی از نوحه علاوه‌بر روضه وارد مباحث مدح و ثنا نیز می‌شود.


12ـ علی رو حلال کن (سیدرضا نریمانی)
نوحۀ واحد سنگین که در سال‌های نه‌چندان دور خوانده شده است. این شعر با درون‌مایۀ روضه و در قالب  زبان‌حال امیرالمؤمنین (ع) پس از شهادت همسرش سروده شده است. این نوحه هرچند دارای ضعف تألیف‌هایی است، اما عنصر عاطفه به‌خوبی در کار رعایت شده است که توانسته آن را به اثری شنیدنی تبدیل کند.


13ـ امشب پرستوی علی (حاج سعید حدادیان)
نوحۀ واحد که با لحن محزون خود از آواهای ماندگار نوحۀ فاطمیه محسوب می‌شود. زبان معیار در این اثر زبان‌حال و روایت سوم‌شخص را با یکدیگر همراه نموده که ترکیب مناسبی در سرایش این نوحه ایجاد کرده است.


14ـ تسبیحات حضرت زهرا (س) (مهدی رسولی)
نوحه در سبک زمینه سروده شده است. مضمون محوری این نوحه، سرایش آن براساس تسبیحات حضرت زهرا (س) است که آن را به اثری متفاوت تبدیل کرده است. مدح و ثنا درون‌مایۀ اصلی این نوحه است. یکی از نکات بارز آن این است که شروع شعر در آغاز جلسه برای جذب مخاطب با مدح است. این مهم در سال‌های اخیر مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
 
در بررسی نوحه‌های مذکور، نکاتی حائز اهمیت‌ است که با اشاره به آن و پیشنهاد راهکار برای سرایندگان نوحه، ان‌شاء‌الله در آینده شاهد ارائۀ آثار شاخصی در این زمینه خواهیم بود. 
یکی از نکات مهم این است که در سال‌های اخیر، سرایش نوحه به زبان معیار مغفول واقع شده است. بسیاری از نوحه‌ها با زبان محاوره سروده می‌شود که اصرار بر این امر از فخامت و استفادۀ اکمل از ظرافت‌های ادبی می‌کاهد. این‌که مستمع مجالس روضۀ اهل‌بیت (ع) هرچه‌بیشتر با نوحه‌هایی با زبان معیار انس بگیرند، در سوق‌دادن آن‌ها به مطالعۀ آثار ادبی و به‌خصوص شعر آیینی مؤثر خواهد بود.
توجه نوحه‌سرایان و مادحین اهل‌بیت (ع) بیشتر به جنبۀ روضه و سوگواری معطوف شده و مدح و ثنای اولیاء‌الله و تبیین زوایای حماسی و سیرۀ عملی خاندان پیامبر (ص) مغفول واقع گردیده است. شاید مهم‌ترین نکته، ترغیب نوحه‌سرایان به مطالعۀ عمیق در تاریخ اسلام، احادیث و روایات باشد تا در تولید و سرایش آثار با رویکردهای حماسی موفق‌تر جلوه کنند.
در بحث نوحۀ فاطمی، آثار فاخری در تاریخ اسلام، احادیث و روایات وجود دارد که مطالعۀ آن‌ها توسط مرثیه‌سرایان، بستر مناسبی برای سرایش آثاری خواهند بود که زوایای مختلف و مغفول‌مانده از سیرۀ عملی حضرت فاطمه‌زهرا (س) را به گوش مستمعین روضه برساند. یکی از مهم‌ترین منابع که وجوه حماسی زندگی حضرت زهرا (س) پس از رحلت پیامبر و حق‌خواهی ایشان را به نمایش می‌گذارد «خطبۀ فدکیه» است. این خطبه بیانات آن حضرت در دادخواهی از حق خویش در ماجراى باغ فدک است که به‌عنوان میراث از پدر گران‌قدرشان باقی‌مانده بود و توسط خلیفۀ اول غصب شد. ظرافت‌های معنوی و ادبی این اثر ستودنی است و خود بدون نیاز به تغییرات مضمون از ناب‌ترین نوحه‌ها خواهد بود.
«صحیفۀ فاطمیه» مجموعۀ ادعیه، مناجات، اذکار و نمازهایی است که در منابع مختلف از ناحیۀ حضرت فاطمه‌زهرا (س)روایت شده است. مطالعۀ این آثار در فهم عمیق از بیانات معصوم (ع) و سرایش نوحه‌های مناجاتی مطلوب باتوجه به روایات و احادیث منتسب به خود آن حضرت، تأثیر به‌سزایی خواهد داشت.
«مجموعه وصایای حضرت زهرا (س)» که در کتب و منابع مختلفی ذکر شده‌اند، دارای نکات حائز اهمیتی است که بسیار مغفول مانده‌اند. یکی از مهم‌ترین نکات، نحوۀ برائت آن حضرت از دشمنان و کسانی است که در حق ایشان کوتاهی کرده‌اند. این خود راهنمای طریقی برای شیعیان و محبین آن حضرت است تا رهرو راستین ایشان باشند. هم‌چنین نکات اخلاقی و معنوی که در وصایای آن حضرت نقل شده است، منبع الهام‌بخش خوبی در سرایش نوحه‌ها خواهد بود.