عشق و جنگ و دیگر هیچ | یادداشتی بر کتاب «وضعیت بی‌عاری» اثر «حامد جلالی»

شهرستان ادب: ستون داستان سایت شهرستان ادب را با یادداشتی بر کتاب «وضعیت بی‌عاری» اثر «حامد جلالی»، به قلم سرکار خانم «مرضیه خنجری» به‌روز می‌کنیم:

ادبیات همیشه آینه‌ای برای انعکاس دغدغه‌های مشترک ملت‌ها و راهی برای همدردی و گاه به وجود آوردن جریان‌ها یا ضدجریان‌ها بوده است. یکی از جریان‌های مهمی که در اثر وجه اشتراک ملت‌ها به وجود آمده «ادبیات جنگ» است. اگر بخواهیم پیشینه «جنگ» را بررسی کنیم شاید به پیدایش بشر نخستین و کتب دینی و قصص پیامبران و جنگ‌هایی ملموس‌تر مانند جنگ‌های صلیبی و حملات پادشاهان برای کشورگشایی و غیره برسیم اما برای بررسی سیر «ادبیات جنگ» بدون شک می‌توان از جنگ جهانی اول و دوم و تمامی وقایع هولناکی که در آن زمان اتفاق افتاده است نام برد، که رفته‌رفته «ادبیات جنگ» را جزء لاینفکی از ادبیات و تاریخ ملت‌ها قرار داده. این امر موجب به وجود آمدن دو بُعد متفاوت از نگرش به جنگ یعنی: کِشش به سمت دفاع و شرکت در جنگ به عنوان وظیفه ملی و دیگری ضدجنگ بودن و میل به صلح جهانی که در ناخودآگاه تمامی ملت‌ها به صورت یکسان جای گرفته، شده است. ادبیات جنگ در ایران به واسطه حضور در جنگ تحمیلی مهجور نمانده است و نویسندگان و شاعران زیادی در دو بُعد یاد شده دست به خلق اثر زده‌اند. اما آن‌چه که می‌توان به‌طور کلی از دل این آثار دریافت مضمونی تشویقی یا تنبیهی‌ست، که در اندک آثاری نیز به طور ناقص به دیدگاهی جدید اشاره شده است که پاسخگوی مخاطب کنجکاو عصر معاصر نیست. اما راه حل چیست؟

 چندی پیش رمانی به نام «وضعیت بی‌عاری» از «حامد جلالی» در جایزه جلال مورد تقدیر قرار گرفت و با نگاهی جدید به جنگ حرف‌های تازه‌ای برای گفتن داشت که توجه منتقدان را به خود جلب کرد. اگر در ابتدا بخواهیم اثر را از لحاظ تکنیک و سپس محتوا بررسی کنیم، باید بگویم جلالی در این اثر با تکیه بر تکنیک‌های داستان‌نویسی و چیدن آن‌ها پشت سر هم  دوربینی جدید به مخاطب هدیه می‌دهد و او را در حوالی درگیری‌های قبل از انقلاب و جنگ رها می‌کند، تا خود با نشانه‌هایی که نویسنده در متن مقرر کرده مانند: عناصر داستان، شخصیت‌پردازی، دیالوگ، چندصدایی، فضاسازی و سایه‌ای که لحجه جنوبی بر تمام اثر انداخته است، به کشف و شهودی جدید از تمامی مضامین: عشق، جنگ و «بی‌عاری» برسد. جلالی جنوب ایرانِ قبل از جنگ را با همان آداب رسوم و لحجه‌ها و ادیان مختلف چنان برای مخاطبی در دهه 90 و پایتخت‌نشین زنده می‌کند، که گویی وقایع رمان چندی پیش رخ داده است. البته این ملموس بودن روایت به محتوا آسیب نرسانده و همچنین نثر روان و خوش‌خوان و زبان داستانی که با شخصیت راوی، مطابق است و زاویه ندارد، موجب جذابیت اثر نیز شده است. در ابتدای رمان مخاطب با نام کاراکترها در تیتر هر فصل و یازده راوی با دین و لهجه و قصه‌های مختلف مواجه می‌شود که ممکن است کمی او را سردرگرم و از خط اصلی داستان دور کند یا ذهنش را در گودالی از اطناب گیر بیاندازد اما با گذشت چند فصل سیر خطی روایت مخاطب را به دنبال خود می‌کشاند و او را تا پایان اثر برای رسیدن به پایان‌بندی خوب رمان که از نکات قوت آن به شمار می‌آید رها نمی‌کند.

«وضعیت بی‌عاری» روایتی از عشق تنیده در جنگ است که با روایت دلدادگی دختری مسلمان و پسری مندایی آغاز می‌شود. حلیمه دختری مسلمان در جنوب ایران دلباخته رام مندایی می‌شود؛ جوانی پرشور و عاشق که در راه رسیدن به عشق، فراق، انتظار و نیست شدن را درک کرده و حال که به میانه زندگی خود رسیده با داغ عشقی بزرگ در فراق معشوقی که جنگ او را  به اعماق گورستان تاریخ برده است، سعی می‌کند فرزندانش را از دم تیغ دشمن حفظ کند. برای او حفظ جان فرزندان از جنگ مقدس‌تر است که با روایت‌های پریشان و خواب‌بیداری و کابوس و جریان سیال ذهن تمام گذشته‌اش را روایت می‌کند. داستان با حلیمه شروع می‌شود و رازهای مگویی که از چشمان نافذش بیرون می‌زند. از کشته شدن رام تا مرگ خلیل و اسلحه بدست شدن را روایت می‌کند، انگار می‌خواهد بگوید شفای بشر در عشق است و لاغیر. بعد روایت با رام پسری مندایی همراه می‌شود که ناخواسته تحت تاثیر پیش‌زمینه‌های جنگ قرار گرفته. در وضعیتی که برای رسیدن به معشوقه‌اش تغییر نام داده، در سیر عشقی تنانی با مذهبی متفاوت به سمت عشقی از جنس مام میهن می‌رود و در این راه نیست می‌شود. در ادامه برادر حلیمه و چند تن دیگر و حلیمه و رام و رام و حلیمه روایت می‌شوند و در انتها باز به حلیمه می‌رسد که تمامی شاه‌کلیدهای حل ماجرا در خم انگشتانش قفل شده است. روایت خط پایانی مخاطب را در میان جنگ با دیدگاهی عاشقانه با تمام ملحقاتش فراق، شوریدگی، رنج و تعالی تنها می‌گذارد تا خود مخاطب با مفاهیم و اطلاعاتی که نویسنده به صورت قطره‌چکانی به او می‌دهد، به کشفی عظیم درباره زندگی آدم‌هایی که ناخواسته درگیر جنگ شده‌اند برسد و لذت این اثر بدیع را بچشد.