فرار به واقعیت | یادداشتی از «محسن خیابانی»

شهرستان ادب: ستون داستان سایت شهرستان ادب را با یادداشتی از «محسن خیابانی» به مناسبت زادروز «جی. آر. آر. تالکین» به‌روز می‌کنیم:

تالکین به‌واسطه‌ی نگارش داستان‌هایش، 15 زبان جدید اختراع کرد!

یک کاتولیک متعصب، استاد خستگی‌ناپذیر آکسفورد، خالق دنیای ادبی سرزمین میانه، کسی که فیلم‌های ارباب حلقه‌ها را بر اساس کتاب‌هایش ساخته‌اند، لغت‌شناسی قهار، مخترع زبان‌های گوناگون و ... این‌ها عناوینی هستند که با یادآوری نام تالکین به ذهنمان خطور می‌کنند. کم و زیادش بستگی به کم و زیاد شناخت خودمان از او دارد. تالکین را در ایران، قبل از فیلم‌های ارباب حلقه‌ها، جز طرفداران دو آتشه فانتزی، کمتر کسی می‌شناخت. در سال 1377 برای اولین بار کتابی از تالکین به فارسی ترجمه شد (درخت و برگ)، تقریباً سه سال قبل از اکران اولین فیلم ارباب حلقه‌ها و چهار سال قبل از موج ترجمه آثار تالکین.

جان رونالد روئل تالکین (جی. آر. آر. تالکین) سال 1892 در خانواده‌ای انگلیسی-آلمانی در بلوم‌فونتین (واقع در آفریقای جنوبی) چشم به جهان گشود. در سه سالگی، پدرش را از دست داد و همراه با مادر و برادر کوچکترش به انگلستان آمد. پدر مورگان، کشیش کاتولیکی که در انگلستان به خانه آن‌ها می‌آمد، باعث گرویدن این خانواده پروتستان به مذهب کاتولیک شد. کاتولیسم بعدها پنهان و آشکار در آثار تالکین نمود پیدا کرد. در 1904 با فوت مادر، او و برادرش تحت قیمومیت پدر مورگان و زنی اشرافی به نام بئاتریس سوفیلد در آمدند. تالکین که توسط مادرش، خواندن را در چهار سالگی یاد گرفته بود، در مدرسه مجال بیشتری برای پرورش توانایی‌هایش در زبان‌شناسی پیدا کرد و در نهایت به بورسیه از آکسفورد دست یافت. با وقوع جنگ جهانی اول، تالکین به جبهه‌ی نبرد اعزام گردید ولی به دلیل بیماری از ادامه خدمت معاف شد. در 1917 کار روی نخستین کتابش سیلماریلیون را شروع کرد که البته آخرین کتابی بود که از دنیای ادبی سرزمین میانه منشتر شد، آن هم بعد از فوت نویسنده!

دنیای ادبی سرزمین میانه (Middle-earth) شامل ارباب حلقه‌ها، هابیت و سیلماریلیون می‌شود؛ هرچند برخی از دیگر آثار تالکین (مثلاً فرزندان هورین) را هم متعلق به این مجموعه دانسته‌اند. اغلب آثار تالکین به گونه‌ی فانتزی تعلق دارند و در زیرگونه‌ی فانتزی فرادست (High Fantasy) طبقه‌بندی می‌شوند. در فانتزی‌های فرادست، جهان اثر، قوانین و اسلوبی بسیار متفاوت و گاه متضاد با جهان واقعی دارد. اما اگر کمی دقیق‌تر شویم، کتاب‌های تالکین به بخش خاصی از فانتزی فرادست تعلق می‌گیرند. در برخی از این آثار، ماجراها در جهانی موازی با جهان واقعی رخ می‌دهند. از نمونه‌های شاخص این قبیل فانتزی فرادست، می‌توان به مجموعه‌ی نارنیا اشاره کرد که توسط سی. اس. لوئیس -دوست تالکین- نگاشته شده و در آن دری که بین دنیای واقعی و نارنیا قرار دارد، عامل افتراق واقعیت و خیال از یکدیگر می‌شود. برخی از آثار فانتزی‌ فرادست، در جهانی رخ می‌دهند که توسط جهان واقعی احاطه شده است. مجموعه‌ی هری پاتر به این دسته تعلق می‌گیرد و اصولاً یکی از عوامل جذابیتش به رفت و برگشت وقایع و شخصیت‌ها، بین دو دنیا برمی‌گردد. اما آثار ادبی تالکین در جهانی به کلی بیگانه با جهان ما رخ می‌دهند و حتی جغرافیا و تاریخی کاملاً متفاوت و مختص به خود دارند. شاید نزدیکترین کتاب سه دهه‌ی اخیر به این دسته از فانتزی فرادست، مجموعه‌ی نغمه‌ی یخ و آتش اثر جورج. آر. آر. مارتین باشد که به شدت تحت تأثیر ارباب حلقه‌ها قرار دارد ولی برعکس آن، از رویکردی خشن و جنسی‌ بهره می‌جوید.

تسلط فراوان تالکین بر اساطیر ملل مختلف مخصوصاً جوامع غرب اروپا در کنار دانش‌های زبانی، کمک زیادی به غنای مجموعه آثارش کرد، کما این‌که خود او پیوندی تنگاتنگ بین اسطوره‌شناسی و زبان‌شناسی قائل بود. تالکین از اساطیر و افسانه‌ها در آثارش بهره می‌برد ولی نه کاملاً وفادارانه، مثلاً توصیفات اِلف‌ها در آثار این نویسنده، کمتر شباهتی به این موجودات در افسانه‌های فولکلور اروپا دارد. در واقع نیّت اولیه او از خلق آثار ادبیش استفاده از دانش‌های زبانیش بوده تا صرف روایت داستان. او به‌واسطه‌ی نگارش داستان‌هایش، 15 زبان جدید اختراع کرد!

دو تفکر اشتباه درباره‌ی تالکین وجود دارد. اول این‌که اغلب آثار تالکین به واسطه‌ی تعلقشان به دنیای سرزمین میانه، در یک حال و هوا قرار دارند و دوم این‌که تماشای فیلم‌های ارباب حلقه‌ها ما را از خواندن کتاب‌هایش بی‌نیاز می‌کند.

تالکین اولین کتابش، هابیت را در 1937 -حدوداً دو سال قبل از آغاز جنگ جهانی دوم- منتشر کرد که به‌خاطر فضای شادِ سرشار از هیجانش و بهره‌گیری از نثری نه چندان دشوار، بیشتر مناسب نوجوانان بود. سه کتاب ارباب حلقه‌ها که بعد از جنگ جهانی دوم و در خلال سال‌های 1954 و 1955 چاپ شده‌اند، آشکارا فضایی تاریک‌تر، نثری پیچیده‌تر، اسطوره‌شناسی کامل‌تر و مفاهیم فلسفی گسترده‌ای داشتند از این‌رو برای مخابان بزرگسال مناسب‌تر هستند. باقی آثار تالکین، عمدتاً بعد از فوت او و به همت کوچکترین پسرش کریستوفر منتشر شده‌اند. سیلماریلیون مهمترین اثری است که بعد از مرگ این نویسنده چاپ شده و حتی برخی آن را بهتر از ارباب حلقه‌ها می‌دانند. اوج تسلط تالکین بر زبان و اسطوره در نثر پیچیده ولی قابل دریافت اثر در کنار توصیفات دقیق و روایتگری جذاب خودش را نشان می‌دهد.

سری فیلم‌های ارباب حلقه‌ها (2003-2001) به کارگردانی پیتر جکسن، با وجود نکات مثبت فراوان و غیرقابل انکارشان، در روند اقتباس، بالاجبار به حذف و اضافه‌هایی از کتاب‌ها تن داده‌اند که تا حد قابل توجهی مانع پوشش دادن وجوه ارزشمند فرمی و محتواییِ منبع ادبیشان شده است. از این رو خواندن این کتاب‌ها برای طرفداران نسخه سینمایی واجب می‌نماید.

کتاب‌های تالکین هم مثل اغلب داستان‌های فانتزی، منتقدان سرسختی داشته‌ و دارند ولی در مجموع، از معتبرترین آثار این گونه ادبی محسوب می‌شوند. تالکین در رساله‌ی در باب قصه‌های پریان، فانتزی را نه تنها فرار از واقعیت نمی‌داند بلکه شأنی همچون واقعیت برایش قائل می‌شود و آن را فرار «به» واقعیت و تلاشی لذت‌بخش، سرگرم‌کننده و البته اندیشمندانه برای فهم و تفسیر واقعیت معرفی می‌کند.[1] در نهایت آثار این نویسنده را دوست داشته باشیم یا نه، هرگز نمی‌توانیم منکر اهمیتش در تاریخ ادبیات بشویم. چه به‌واسطه انبوه طرفدارانشان و چه به‌خاطر داستان‌ها، فیلم‌ها و بازی‌های بی‌شماری که از دنیای خلق شده توسط تالکین، تأثیر گرفته‌اند.